लिंकनची 1838 सालची भविष्यवाणी

अब्राहम लिंकन यांची भाषणे आजही अतिशय गंभीर अभ्यासाचा विषय असतो, कारण या भाषणांत तात्कालिक विषयांना स्पर्श करता करता अब्राहम लिंकन समाजधारणेच्या महान तत्त्वांवरदेखील भाष्य करीत जातात, त्यामुळे त्यांची भाषणे कालातीत भाषणे झाली आहेत. 17 जानेवारी 1838 रोजी स्प्रिंगफील्ड येथे भाषण झाले. भाषणाचा विषय होता, 'आमच्या राजकीय संस्थाजीवनाचे सातत्य.' लिंकनचे वय त्या वेळी फक्त 28 वर्षांचे होते. राजकारणात त्यांची प्रतिमा निर्माण झालेली नव्हती. स्प्रिंगफील्ड सोडून अन्य कुठेही त्यांना कोणी ओळखत नव्हते. 1860 साली ते राष्ट्राध्यक्ष झाले. लिंकन याचे स्प्रिंगफील्ड येथील भाषण एकविसाव्या शतकात उदयास आलेल्या डोनाल्ड ट्रम्प यांच्यापासून अमेरिकेला कोणते धोके संभवतात हे सांगणारे आहे. असेही म्हणता येईल की, अब्राहम लिंकन यांनी डोनाल्ड ट्रम्प मनोवृत्तीविषयी 1838 सालीच अमेरिकन जनतेला सावध केले होते.

अब्राहम लिंकन हे अमेरिकेचे सोळावे राष्ट्राध्यक्ष होते, तर डोनाल्ड ट्रम्प अमेरिकेचे पंचेचाळिसावे राष्ट्राध्यक्ष आहेत. रिपब्लिकन पार्टी दोघांची समान आहे. अब्राहम लिंकन जेव्हा अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष झाले, तेव्हा दक्षिण अमेरिकेतील अकरा राज्यांनी संघराज्यातून फुटून स्वत:चे वेगळे संघराज्य घोषित केले. जेफर्सन डेव्हिस बंडखोरांचे राष्ट्राध्यक्ष झाले. अमेरिका दुभंगली. अमेरिका एकसंध ठेवण्यासाठी अब्राहम लिंकन यांना दक्षिणेविरुध्द युध्द करावे लागले. ते पाच वर्षे चालले आणि त्यात लाखो अमेरिकन तरुण ठार झाले. 1865 साली युध्द संपले. अमेरिका एक ठेवण्यात अब्राहम लिंकन यांना यश आले. मात्र त्याची मोठी किंमत त्यांना द्यावी लागली. एप्रिल 1865मध्ये त्यांची हत्या झाली. जॉर्ज वॉशिंग्टन यांना अमेरिकेचे राष्ट्रपिता म्हटले जाते. अब्राहम लिंकन यांना अमेरिका अखंड ठेवणारा महापुरुष म्हणून गौरविण्यात येते. चारित्र्याच्या संदर्भात जॉर्ज वॉशिंग्टन आणि अब्राहम लिंकन हे आदर्शाचे दीपस्तंभ आहेत.

अब्राहम लिंकन यांची भाषणे आजही अतिशय गंभीर अभ्यासाचा विषय असतो, कारण या भाषणांत तात्कालिक विषयांना स्पर्श करता करता अब्राहम लिंकन समाजधारणेच्या महान तत्त्वांवरदेखील भाष्य करीत जातात, त्यामुळे त्यांची भाषणे कालातीत भाषणे झाली आहेत. 17 जानेवारी 1838 रोजी स्प्रिंगफील्ड येथे भाषण झाले. भाषणाचा विषय होता, 'आमच्या राजकीय संस्थाजीवनाचे सातत्य.' लिंकनचे वय त्या वेळी फक्त 28 वर्षांचे होते. राजकारणात त्यांची प्रतिमा निर्माण झालेली नव्हती. स्प्रिंगफील्ड सोडून अन्य कुठेही त्यांना कोणी ओळखत नव्हते. 1860 साली ते राष्ट्राध्यक्ष झाले. लिंकन याचे स्प्रिंगफील्ड येथील भाषण एकविसाव्या शतकात उदयास आलेल्या डोनाल्ड ट्रम्प यांच्यापासून अमेरिकेला कोणते धोके संभवतात हे सांगणारे आहे. असेही म्हणता येईल की, अब्राहम लिंकन यांनी डोनाल्ड ट्रम्प मनोवृत्तीविषयी 1838 सालीच अमेरिकन जनतेला सावध केले होते.

डोनाल्ड ट्रम्प ही एक व्यक्ती आहे, तसा तो एक विचार आहे. डोनाल्ड ट्रम्प यांचा विचार अमेरिका ज्या मूल्यांवर उभी आहे, त्या मूल्यांशी संघर्ष करणारा आहे. स्वत:चे सुख शोधण्याचा प्रत्येकाला अधिकार आहे, आणि हेच त्याचे स्वातंत्र्य आहे; तसेच जन्मत: सर्व माणसे समान असतात ही दोन मूल्ये अमेरिका घेऊन उभी राहिलेली आहे. गेटिसबर्ग येथे 19 नोव्हेंबर 1863 रोजी लिंकन यांचे अडीच मिनिटांचे भाषण झाले. हे भाषण अजरामर भाषण समजले जाते. कारण या भाषणात अमेरिका काय आहे आणि कशासाठी आहे, हे लिंकन यांनी मोजक्याच शब्दात मांडले. भाषणाच्या सुरुवातीलाच लिंकन म्हणतात, ''आपल्या पूर्वजांनी सत्त्याएेंशी वर्षांपूर्वी या भूखंडावर स्वातंत्र्याच्या गर्भातून नवीन राष्ट्राला जन्मास घातले, आणि हे राष्ट्र 'सर्व माणसे जन्मत: समान आहेत' या महावाक्याला समर्पित केले. या गृहयुध्दात आपली परीक्षा घेतली जात आहे की, अशा प्रकारे स्वातंत्र्याच्या गर्भातून अवतरलेले आणि समर्पित कोणतेही राष्ट्र हे दीर्घकाळ टिकू शकते का?...''

अमेरिकेची राज्यघटना आणि अमेरिकेची राज्यव्यवस्था या दोन खांबांवर उभी आहे. अब्राहम लिंकन यांनी या खांबांच्या रक्षणासाठीच यादवी युध्दाचा धोका पत्करला होता. डोनाल्ड ट्रम्प या दोन्ही खांबांखाली सुरुंग लावायला निघाले आहेत. अमेरिकेच्या मूल्यव्यवस्थेवरच डोनाल्ड ट्रम्प आघात करू पाहत आहेत. मुसलमानांना अमेरिकेत प्रवेश देण्यासंबंधीचे त्यांचे धोरण, मेक्सिकोसंबंधीचे त्यांचे धोरण, पॅलेस्टाइन लोकांविषयी त्यांचे धोरण, पुतीनशी मैत्री करण्याचा त्यांचा प्रस्ताव, इराणवर निर्बंध घालण्याचा त्यांचा मानस, असे सर्व विषय अमेरिकेच्या परंपरा मोडणारे आहेत. लिंकनच्या काळी निग्रोंचा प्रश्न होता, डोनाल्ड यांच्या काळी मेक्सिकोतून घुसणाऱ्या हिस्पानिक/लॅटिनो लोकांचा प्रश्न आहे. त्यांचीही जनसंख्या कोटीच्या आसपास गेलेली आहे.

लिंकन आपल्या वरील भाषणात म्हणतात की, आपल्याला राजकीय संस्थाजीवनाचा वारसा मिळाला आहे. त्यामुळे नागरी आणि धार्मिक स्वातंत्र्याचा आनंद आपण घेऊ शकतो. हा वारसा आपल्याला कष्ट न करता मिळाला आहे. ज्यांनी हा वारसा आपल्याला दिला, त्यांनी त्यासाठी अपार कष्ट घेतले. त्या सर्वांविषयी आपण कृतज्ञ राहिले पाहिजे. भविष्यातील पिढीसंबंधी आपले कर्तव्य काय याची जाणीव आपण ठेवली पाहिजे. 

नंतर पुढे लिंकन म्हणतात, ''अमेरिकेवर संकट कोणत्या मार्गाने येईल? कोणत्या उपायाने त्यापासून आपले रक्षण आपण करू शकू? समुद्रापलीकडील एखादा धटिंगण समुद्र पार करून आमच्यावर प्राणघातक हल्ला करील काय? ते कदापि शक्य नाही. युरोप, आशिया आणि आफ्रिका यांची सर्व सैन्यदले एकत्र झाली आणि पृथ्वीवरील सर्व साधनसामग्री त्यांनी त्यांच्या सैनिकी आक्रमणासाठी एकत्र केली आणि बोनापार्ट त्याचा सेनापती असला, तरी सामर्थ्याच्या बळावर त्यांना ओहिओ नदीतील पाण्याचा घोटदेखील पिता येणार नाही. हजार वर्षे संघर्ष केला तरी हे शक्य नाही.

मग कोणत्या मार्गाने संकट आमच्या मागावर येईल? माझे त्याला उत्तर असे की, जर हे संकट येणारच असेल तर ते आपल्यातूनच येईल, ते बाहेरून येणार नाही. जर विनाश हीच आमची नियती असेल, तर आम्ही त्यांचे निर्माते असू. एक राष्ट्र म्हणून आपण एकत्र राहू शकतो किंवा आत्मघातकीपणा करून मरू शकतो. तुम्हाला वाटेल की मी चिंतातुर झालो आहे, पण तसे नाही. मी पाहतो की दुर्बुध्दी असणारे अनेक जण आपल्यात आहेत. मला म्हणायचे आहे की कायद्याविषयी अनास्था असणारे देशात पसरलेले आहेत. रानटी आणि क्रोधयुक्त भावना यामुळे हे घडताना दिसते. न्यायालयाच्या मवाळ निवाडयाविषयी नाराजी व्यक्त केली जाते. आणि या प्रकारची स्थिती कोणत्याही समाजाला भय वाटावे अशीच आहे.'' 

लिंकनच्या भाषणाला एक संदर्भ आहे. लोक कायदा आपल्या हातात कसा घेतात हा तो संदर्भ आहे. मॅकइन्टॉश नावाचा एक मुलाटो (काळे आणि गोरे यांच्या मिश्र विवाहातून झालेली संतती) मिसिसिपी नदीवरील एक खलाशी होता. तो आपल्या प्रेयसीला भेटण्यासाठी निघाला. वाटेत त्याचे दोन पोलिसांशी भांडण झाले. पोलिसांनी त्याला धरून चौकीत नेले. झटपट न्याय होऊन त्याला तुरुंगात पाठविण्यात आले. त्याला पाच वर्षे तुरुंगात राहावे लागेल असे शिपायाकडून समजले. त्याने कोणताही गुन्हा केला नव्हता. त्याने सुरा काढला आणि एका पोलिसाला भोसकले. दुसऱ्याला गंभीर जखमी केले. दुसऱ्या दिवशी ही बातमी वर्तमानपत्रात छापून आली. लोकांच्या झुंडीने मॅकइन्टॉशला तुरुंगातून बाहेर काढले. एका झाडाला टांगले. खाली लाकडांचा ढीग रचला आणि त्या आगीत त्याला कोंबडी भाजतात तसा भाजून काढला. तेव्हा त्याला अमेरिकत या प्रकाराला लिंचिंग असे म्हणत. जमावाने हातात कायदा हाती घेणे असा त्याचा अर्थ आहे.

 मर्यादा ओलांडून कायदाच आपल्या हाती घेऊन जर कुणी वागायला लागला, तर त्याचे परिणाम ज्या लोकशाही संस्था निर्माण केल्या गेल्या आहेत, त्यांचे श्रेय डळमळीत करण्यात होईल. अन्याय झाला असता शासन, न्यायपालिका त्याचे निवारण करील असा विश्वास लोकांच्या मनात असावा लागतो, त्याऐवजी शासन आणि न्यायपालिका आपल्या विनाशालाच कारणीभूत होणार आहेत अशी जर भावना निर्माण झाली तर प्रचंड तुटलेपण होते. डोनाल्ड ट्रम्प यांच्या धोरणाविषयी 'न्यूयॉर्कर' या वृत्तपत्रात फिलिप गुएरविच लिहितो, ''डोनाल्ड ट्रम्प झुंडशाहीचे प्रतिनिधित्व करतात. ते झुंडशाहीत तेल ओतण्याचे काम करतात आणि त्याला आग लावण्याचेही काम करतात. या झुंडशाहीवर नियंत्रण ठेवण्यात त्यांना यश येईल असे वाटत नाही. झुंडशाहीचे अनेक घटक पाहायला मिळतात - हिंसाचाराची वाढत जाणारी अभिलाषा, जमावाला उद्दीपित करून कायदा हाती घ्यायला लावण्याची स्थिती, एखादा गटच्या गट आपला शत्रू आहे अशी भावना निर्माण करणे जे जमावाबरोबर नसतील त्यांचे जमावाकडून संरक्षण शक्य नाही, त्यांच्यावर हल्ला होणारच. शांततेत जीवन जगण्यावर विद्रोही कटकारस्थान रचण्याचे आरोप, अचूक माहिती आणि न्याय मिळविण्यासाठी प्रामाणिकपणे केले जाणारे प्रयत्न यांना ओंगळ असे संबोधिणे. कारण हे प्रकार जमावशाहीला फायद्याचे नाहीत. वृत्तपत्रे बदमाश आहेत, म्हणून त्यांना झोडले पाहिजे. दुसऱ्या भाषेत अनागोंदी करा असे म्हणण्यासारखे आहे.''

लिंकन यांनी 'अमेरिकन माणूसच अमेरिकेचा विनाश करू शकतो' असे म्हटले आणि त्यासाठी बुध्दीला पटणारा युक्तिवाद दिला. ज्या मार्गाने जाऊ नये असे लिंकन यांनी अमेरिकन जनतेला सांगितले, त्या मार्गाने डोनाल्ड ट्रम्प निघाले आहेत. यावर उपाय कोणता? तो लिंकनच्या शब्दात असा आहे - ''लोकांनी परस्परांशी एकात्म झाले पाहिजे. एकात्म होऊन शासन आणि कायदे यांना बांधिल असले पाहिजे. आणि त्याच वेळी यशस्वीपणे अमेरिकन मूल्यांविरुध्द लढणाऱ्यांवर विजय संपादन केला पाहिजे.''

लिंकनच्या काळात अमेरिका राजकीयदृष्टया दुभंगली. अमेरिका आज मूल्यरक्षणाच्या मुद्दयावर दुभंगलेली दिसते. शिकागोचे कार्डिनल, जे स्वत: ख्रिश्चन धर्मगुरू आहेत, ते जगभर जो इस्लाम-ख्रिश्चनिटीचा संघर्ष चालू आहे, त्याबाबत, अमेरिकन मूल्यांना जागून ते म्हणतात, ''अमेरिकेच्या इतिहासातील हा काळा दिवस आहे. ज्या देशांमध्ये अन्याय अत्याचार होतात, हिंसाचार होतो, छळ होतो, त्या वेळी असे लोक अमेरिकेत आश्रयाला येतात. त्यांना आश्रय देणे ही आपली संस्कृती आहे. अमेरिकेच्या मूल्यांना सोडचिठ्ठी देणे ठीक नाही. सगळे जग आपल्याकडे बघते आहे. आमच्या जीवनपध्दतीवर या आदेशाने आघात केला आहे. अमेरिका मानवी अधिकार आणि धार्मिक स्वातंत्र्य यांची रक्षक आहे, अशी आपली प्रतिमा जगात निर्माण झाली आहे, तिला धक्का पोहोचला आहे. धार्मिक गटाला लक्ष्य करून त्यांना आपली दारे बंद करणे ही आपली परंपरा नाही.''

या संघर्षापुढे ट्रम्पकडे दोनच पर्याय आहेत. त्यांना स्वत:त बदल करून घ्यावे लागतील किंवा त्यांना जावे लागेल. अमेरिकेच्या लोकशाहीचा इतिहास पाहता ती या अवघड परिस्थितीतून नक्कीच मार्ग काढेल, असे वाटते.

vivekedit@gmail.com