गाडयाची शर्यत - एक मुक्तचिंतन

जन्माला आल्यापासून कुणाच्या तरी सांगण्यावरून किंवा मग स्वत:च्या मनाने किंवा मग दुसऱ्यासाठी कुणासाठी आपण आपली शर्यत धावतो, तेव्हा क्वचित कधीतरी जाणवतं का आपल्याला की आपलाही बैल झालाय.... जन्मापासून अविरत धावताना ही शर्यत का आहे आणि कुठवर आहे हे जोपर्यंत आपल्या ध्यानात आहे, तोपर्यंत आपण माणूस म्हणून जगू. ज्याक्षणी ह्याचा विसर पडेल, त्याक्षणी मग त्या बैलजोडीत आणि आपल्यात फारसा फरक उरणार नाही.

'12 सेकंद 25 मिली, फक्त 12 सेकंद 25 मिली. अत्यंत विक्रमी वेळेत या ठिकाणी शर्यत पूर्ण केलेली आहे. ढेबेगावच्या  पाटलांच्या बैलजोडीनं ही कमाल केलेली आहे या ठिकाणी आणि गाडामालकांचे हार्दिक अभिनंदन.'

लाउडस्पीकरवरचे हे शब्द आसमंतात घुमत जातात, गाडयाने उडवलेला धुरळा खाली बसत जातो आणि मघाशी वाऱ्याच्या वेगाने  धावणाऱ्या बैलजोडीला कासरा धरून परत आणलं जातं. गुलाल उधळून त्यांचं कौतुक करायचं असतं ना!

गावच्या जत्रेत मजा असते. मंदिरावरची रोशणाई, जत्रेतील  बाजार, खास जत्रेसाठी आलेल्या माहेरवाशिणींची लगबग, रातच्याला रंगणाऱ्या तमाशातली गाणी बतावणी, कुस्त्यांच्या फडात शड्डू ठोकत एकमेकांना चीत करणारे पहिलवान आणि याउप्पर एखाद्या फॅशन शोमधली शो स्टॉपर असावी अशी गाडयांची  शर्यत.

मंदिरासमोरच्या छोटयाशा टेकडावर आखले जातात गाडयांसाठीचे मार्ग. पंचक्रोशीतले गाडे जमा होतात. वर्षभर ज्यांच्यावर मेहनत घेतलीये, ज्यांना जीव लावलाय, खुराक दिलाय असे बैल जोडले जातात त्यांना. भगवा जरीपटका घेऊन शर्यतीचा अश्व दौडत पुढे जातो आणि त्याच्या मागे, गाडयाला जोडलेले बैल. काही सेकंदांचा थरार.. फक्त थोडयाशा फरकाने एखादा गाडा पडतो मागे आणि डार्विनने म्हटल्याप्रमाणे 'Survival of the fittest'च्या तत्त्वाने जिंकतो कुणीतरी एक आणि मागे उरतात फेटे उडवणारी, टोप्या नाचवणारी तुमच्या-आमच्यासारखी माणसं. धुरळा विरत जातो, जिंकलेल्यांचा आवाज घुमत जातो, तेव्हा लक्षात येतं - बेभानपणे गाडा ओढत मालकाला जिंकवलेल्या बैलांना वेसण घालून परतही आणायचं असतं.

त्या तिकडे दूर तामिळनाडूतसुध्दा असंच काहीसं. मोकळे  सोडलेले धिप्पाड बैल आणि त्यांना अडवणारे, अंगावर धावून जात त्या बैलांना वेसण घालणारे तरुण. कुठे गाडयांची शर्यत, तर कुठे जल्लीकट्टू. माणसानेच तयार केलेले हे शुध्द खेळ, त्याचं समर्थन करण्यासाठी लढवलेल्या नवनवीन शकला आणि त्यात धुरळा उडवत धावणारे, भिरभिरणाऱ्या नजरेचे बैल.

इतिहासाच्या पुस्तकात वाचलेलं असतं माणसाच्या उत्क्रांतीविषयी, आगीचा शोध, चाकाचा शोध, शेती, समाज, मग प्राण्यांचा वापर शेतीसाठी. या सगळयात माणूस समजतो, त्याच्या चालीरिती समजतात. दहावीच्या पुस्तकात वाचलेला असतो एखादा धडा बैलावरच्या प्रेमाचा. माहीत असतं बैलपोळयाला किती आत्मीयतेने भरवतात पुरणपोळी बैलांना आणि मग शर्यतीच्या दिवशी जिवाच्या आकांताने गाडा ओढणारे बैल पाहिले की हे सगळं झर्र्कन आठवून जातं.

सोप्पं नसतंच खरं तर शर्यतीचा बैल घडवणं. मेहनत असते, खर्च असतो. वर्षभर बैलांची  शाळा घेतली जाते बारा सेकंदांच्या 'ग्लोरी रन'साठी. डोळे उघडे ठेवून नीट पाहिलं, तर लक्षात येतं की धावतो बैल पण जिंकतो माणूस. अशा वेळी वाटतं, प्रचंड बुध्दिमान असण्याबरोबरच कमालीचा दुटप्पीये माणूस. किती सहज वाकवतो तो निसर्गाला, निसर्गातल्या प्राण्यांना. फार कुशलतेने वापरून घेतो आणि मग एखादा दिवस, एखादा सण किंवा एखादी प्रथा, परंपरा माथी मारतो कृतज्ञता व्यक्त करायला. कमालीच्या धूर्तपणे स्वत:च ठरवतो कुणाला शर्यतीत धावायला लावायचं, कुणाला नांगराला जुंपायचं, कुणाला कत्तलखान्यात द्यायचं. खरं तर किती कठीण आहे दुसऱ्याच्या आनंदासाठी, प्रतिष्ठेसाठी स्वत: शर्यतीत धावणं. ज्याक्षणी माणसाला कळलं असेल आपल्या कामासाठी प्राण्यांना वापरणं, खरं तर त्याच क्षणी या शर्यतीची बीजं रोवली गेली असतील. गाडयांची शर्यत बघताना हे सगळं प्रकर्षाने जाणवत राहतं.

ऊर फुटेस्तोवर धावणाऱ्याला जिंकण्याचं सोयरसुतक नाही. त्याला कदाचित समजतही नसेल जिंकणं म्हणजे काय, हरणं म्हणजे काय. वर्षभर त्याच्यावर घेतल्या जाणाऱ्या मेहनतीने बैलाला जाणवत असेल का, की आपलं टॅलेंट वेगळं आहे? शर्यतीच्या दिवशी परफॉर्मन्सचं टेन्शन त्यालाही असेल का? शर्यतीच्या अश्वाकडे बघत बेभान धावताना त्याला कळत असेल का शर्यत कधी संपली? 'जिंकली रे जिंकली' म्हणत मागच्या धुरळयातून धावत, टोप्या उडवत येणाऱ्यांचा आनंद त्याला कळत असेल का? मग असं वाटतं, कदाचित इतकं सगळं जाणवून फारसा फायदा नाही. गाडयाची शर्यत एक निव्वळ खेळ आहे. माणसाला आनंद मिळावा म्हणून माणसाने माणसांसाठी तयार केलेला. बैलांनी त्यात जीव तोडून पण निमूटपणे धावायचं फक्त. म्हणजे लोकांना आनंद मिळेल, टोप्या उडवता येतील, गुलाल उधळता येईल आणि गाडामालकांना प्रतिष्ठेच्या गावगप्पा सांगता येतील.

निव्वळ एक खेळ. शर्यतीचा खेळ. खेळणारे आपण सगळेच. मग जाणवत जातं, आपणही आहोतच या खेळात. वर्षानुवर्षं धावत. आपापला गाडा ओढत धावणारे, तोंडाला फेस येईपर्यंत. आपापल्या शर्यतींचे आपण बैल. आपल्याला खेळवणारं तसं तर कुणीच नाही. तरीही आपण आपली शर्यत धावतो. न  थांबणारी. न संपणारी. कारण शर्यतीत गंमत आहे, थरार आहे, भावभावना, विभ्रम आहेत, हार-जीत आहे, जीव थकेल, श्वास गुदमरेल, अंग पिळवटेल इतकी मेहनत आहे, पण तरीही आपल्याला आपली शर्यत प्रिय आहे.

हे जे आपलं अविरत धावणं आहे, त्याची सुरुवात, शेवट, जिंकण्याचे आयाम, यातल्या नक्की कशाचं भान असतं का आपल्याला? जन्माला आल्यापासून कुणाच्या तरी सांगण्यावरून किंवा मग स्वत:च्या मनाने किंवा मग दुसऱ्यासाठी कुणासाठी आपण आपली शर्यत धावतो, तेव्हा क्वचित कधीतरी जाणवतं का आपल्याला की आपलाही बैल झालाय? किंवा मग आपणच समजूत घालतो का स्वत:ची की शर्यत अशीच असते, त्यात जीव तोडून धावताना कशाचंच भान नसतं आणि जेव्हा भान येतं, तोपर्यंत शर्यत संपलेली तरी असते किंवा आपण बाहेर तरी फेकलो गेलेलो असतो?

शर्यत निरर्थक आहे का? नाही धावलो आपण आपली शर्यत, तर काय? असले मूलभूत प्रश्न आपल्याला पडतच नाहीत. किंबहुना वर्षानुवर्षं शर्यत धावणाऱ्या प्रत्येकाने हे प्रश्न नव्या भिडूला पडूच नयेत याची तजवीज केलेली असते. ब्रीदवाक्य होऊन जातं - 'कीप रनिंग'. थोडं थांबून सिंहावलोकन करायचं याचंसुध्दा भान राहत नाही. मॅस्लोने त्याच्या जगप्रसिध्द 'थिअरी ऑॅफ नीड'मध्ये म्हटल्याप्रमाणे आधी भौतिक, मग ऐहिक, मग सामाजिक, मग आत्मिक सुखासाठी, गरजांसाठी, अपेक्षांसाठी, ध्येयासाठी माणूस धावत जातो अविरत शर्यत.

इतकं सारं मुक्तचिंतन करूनही काय साधणार आहे? शर्यत अपरिहार्य आहे. ती सत्य आहे. मनुष्याच्या पिढयानपिढया स्वत:शी, काळाशी, तर्कांशी, सर्वंकष सत्तांशीही शर्यत खेळल्या आहेत आणि म्हणूनच आज उभ्या आहेत जिंकून. शर्यत अनादी आहे, अनंत आहे. डार्विनच्या उत्क्रांतीचा सिध्दान्तसुध्दा शर्यतीचंच रूप आहे. शर्यत असेल तर थरार आहे, जिवंतपणा आहे, चुरस आहे, स्वत:ला सिध्द करण्याची धडपड आहे आणि विजयाचा आनंद आहे. शर्यत नुसता खेळ नाही, ती एक जिवंत, रसरशीत भावना आहे.

जन्मापासून अविरत धावताना ही शर्यत का आहे आणि कुठवर आहे हे जोपर्यंत आपल्या ध्यानात आहे, तोपर्यंत आपण माणूस म्हणून जगू. ज्याक्षणी ह्याचा विसर पडेल, त्याक्षणी मग त्या बैलजोडीत आणि आपल्यात फारसा फरक उरणार नाही.   

9773249697