सर्वसमावेशी व्यासपीठ

 1980च्या दशकात अमेरिकेने त्यांच्या महासंगणकाचा परवाना भारतास देण्यास नकार दिला आणि स्वदेशी बनावटीची भारतीय संगणक प्रणाली विकसित करण्यासाठी C-DACची स्थापना झाली. पुढे डॉ. विजय भटकर ह्यांच्या मार्गदर्शनाखाली भारताने अमेरिकेच्या 'क्रे' या महासंगणकापेक्षा कमी खर्चात परंतु अठ्ठावीस पट शक्तिशाली अशा 'परम' सुपरकॉम्पुटरची निर्मिती केली व संगणक निर्मितीत भारत स्वायत्त झाला. 

 ऑफिसातल्या टेबलांवरही टाइपरायटर, कॅल्क्युलेटर, फोनऐवजी चौकोनी राखाडी खोके व इंग्लिश मुळाक्षरांच्या पट्टया दिसू लागल्या. टेबलावरच्या धूळ खात पडलेल्या फायली डेस्कटॉपच्या स्क्रीनवर विखुरल्या. संगणक, नोकरी मिळवण्यासाठीच नव्हे, तर आहे ती नोकरी टिकवण्यासाठीही अपरिहार्य झाला. कॉम्पुटर इंजीनिअरिंग हा नवा शैक्षणिक पर्याय थेट अमेरिकेत 'सेटल' होण्याचा खात्रीचा मार्ग बनला. गल्लोगल्ली कॉम्प्युटर क्लासच्या जाहिरातीत 'इथे इंटरनेट, ई-मेल शिकवले जाईल' असे ठळक अक्षरात लिहिले जाऊ लागले. ह्या निर्जीव यंत्राशी सवांद साधण्यासाठी वेगवेगळया भाषा 'रचण्याची' व ती शिकण्याची चुरस लागली. ह्यात इंग्लिश भाषेला प्राधान्य मिळाले, मराठी व इतर प्रादेशिक भाषा मागे पडत गेल्या, मातृभाषेतून शिक्षण काहीसे गौण मानले जाऊ लागले. 

इंग्लिशची अक्षरओळख अपरिहार्य झाली. जग जवळ येऊ लागले तसे सरकारी देणगीवर चालणाऱ्या शाळांपेक्षा नावाने 'इंटरनॅशनल' असलेल्या इंग्लिश शाळांना पालक पसंत करू लागले. मात्र सोशल मीडियावरच्या आभासी मूक संवादात, लोकांचे नजरेला नजर देऊन करण्यात येणारे संभाषण कौशल्य हळूहळू फिके पडू लागले.

पुढे गूगलने तर जगभरातील ज्ञात असलेल्या माहितीचा पेटाराच आपल्या सगळयांसमोर उघडला. ह्या 'सर्च विंडोच्या' माध्यमातून सर्वांना जैविक उत्पत्तीपासून आकाशगंगेपर्यंत अवघ्या ब्रह्मांडाचे दर्शन होऊ लागले. देश-विदेशची संस्कृती, इतिहास, नवे शोध, राजकीय सामाजिक घडामोडी ह्याचे जणू एक वैचारिक मंथन घडू लागले.

 पण ह्या सगळयाला खऱ्या अर्थाने कलाटणी मिळाली ती स्वस्त दरात इंटरनेट उपलब्ध झाल्यावर सोशल नेटवर्किंग साइट्सनी आपले हातपाय भारतभर पसरले, त्यानंतर! याहू, ऑर्कुटची जागा तत्काळ प्रतिसाद मिळवून देणाऱ्या फेसबुक, ब्लॉग, टि्वटर यांनी घेतली. मैत्रीचे दालन पुन्हा एकदा नव्या वेशात आपल्या समोर आले. 

देशविदेशातील खाद्यसंस्कृती, तिथल्या भाषा, जीवशैली, पेहराव ह्याविषयी कुतूहल निर्माण झाले, अनुकरण केले जाऊ लागले. कित्येकांना सोशल मीडियावर ह्याविषयी वाचताना, व्यक्त होताना रोजगार-व्यवसायाची नवी दिशा लाभली. ऑनलाइन शॉपिंगच्या नावाने अब्जावधी रुपयांची नवी बाजारपेठ उपलब्ध झाली.

पंधरा-वीस वर्षांपूर्वी या देशातील वृत्तपत्रे, मासिके, प्रकाशन संस्था, इलेक्ट्रॉनिक मीडिया - थोडक्यात ज्याला आपण पारंपरिक व्यासपीठे म्हणू शकतो, ती - प्रतिष्ठित मंडळींनी आपल्या प्रभावाच्या जोरावर ताब्यात ठेवली होती, त्या वर्तुळात प्रवेश करणे हे सामान्य माणसांसाठीच नव्हे, तर भल्याभल्यांसाठी चक्रव्यूह भेदण्यापेक्षा कठीण होते.

तर दुसरीकडे ह्याच सोशल मीडियामुळे जिवाभावाचे मैत्रही जोडले गेले आहेत. दोन अनोळखी व्यक्तींमध्ये पराकोटीचा वितंडवाद घालून देणारे हे आभासी जग दोन समविचारी अनोळखी जिवांना एकही करते. शाळेच्या वाटेवरून अचानक बेपत्ता झालेले लहान मूल सोशल मीडियामूळे सुखरूप घरी आणून सोडले जाते. रोज आपल्या पोस्टमधून हसरी खेळकर वाटणारी व्यक्ती अचानक ह्या आभासी जगाचा प्रत्यय आल्याने निराश होऊन आत्महत्येचा निर्णय घेते आणि त्या जिवाला वाचवण्यासाठी हेच आभासी जग आटोकाट प्रयत्न करते. दूर परदेशी राहणाऱ्या लेकीचे सुख ह्या इंटरनेटच्या माध्यमातून आज एखादा म्हातारा डोळे भरून पाहतो. जगाच्या दोन टोकांना स्थायिक झालेले सुहृद व्हिडिओ कॉलिंगमुळे सुखदुःखात कायम साथ देत राहतात. तेवढेच का, तर नुकत्याच झालेल्या पूरग्रास्त परिस्थितीमध्ये सोशल नेटवर्कच्या माध्यमातून कोटयवधी रुपयांची मदत संपूर्ण महाराष्ट्रातून गोळा झाली, हे सुखद आहे. 

वैयक्तिक अनुभव सांगायचा म्हटला, तर सोशल मीडियाच्या ह्याच आभासी जगाने मला वास्तव मैत्रीचा अत्यंत सुखद पैलू दाखवला. समाजात द्वेष पसरवू पाहणाऱ्या समाजकंटकांविरोधातील लढाईत हजारो अनोळखी लोकांनी अनेक प्रकारे मदत करण्याची इच्छा व्यक्त केली. वैयक्तिक ओळखपाळख नसताना कुणी माझ्या सुरक्षेसाठी पत्रव्यवहार केले, तर कधी गाठभेट किंवा विशेष बोलचाल नसूनही माझ्या गंभीर आजारपणात मला भेटण्यासाठी अत्यंत दूरवर आले. कुठलेही सख्खे नाते नसताना अंतःकरणातून आलेल्या शुभेच्छांचे, आशीर्वादांचे फळ म्हणूनच आज मी हा लेख लिहू शकलो, एवढे नक्की.