श्रमिक हीच देशाची शक्ती

स्थलांतरीत श्रमिकांच्या प्रश्नाचा तिसरा पैलू सामाजिक स्थैर्याशी निगडित आहे. हा अतिशय गंभीर प्रश्न आहे. समाज एका व्यवस्थेत जगत असतो. आपली प्रजासत्ताकाची व्यवस्था आहे, भांडवलशाहीची आर्थिक व्यवस्था आहे आणि जातीपातीची सामाजिक व्यवस्था आहे. महामार्गावरील श्रमिकांचे जथे या तीन व्यवस्थांतील अंतर्विरोध व्यक्त करतात. प्रजासत्ताकाच्या राजकीय व्यवस्थेत एक सत्ताधारी वर्ग तयार केला आहे. या वर्गात आमदार आणि खासदार येतात आणि ते सर्व कोट्यवधी रुपयांचे धनी असतात. फ्रेंच राज्यक्रांतीविषयी असा जो वर्ग सत्तेत होता, त्याला सामंत म्हणत. श्रमिकांच्या कष्टाशी त्याचे काही देणेघेणे नव्हते. त्याला सर्व सुखसोयी मिळत. आज भारतातील आमदारांची आणि खासदारांची ही स्थिती आहे. तो या श्रमिकांच्या वतीने राज्य करतो, पण श्रमिकांसाठी राज्य करीत नाही. अन्य प्रांतांत जाणाऱ्या या श्रमिकांना रेशन कसे मिळणार? त्यांचे राजकीय अस्तित्व कसे राहणार? त्यांच्या आरोग्याचे काय? त्यांच्या निवासाचे काय? याची चिंता त्यांना नसते. मातोश्री आणि बारामती ही नावे प्रतीकरूपाने घेतली पाहिजेत. इथे कोणा व्यक्तीकडे दोषारोपण करायचे नाही, तर व्यवस्थेकडे अंगुलिनिर्देश करायचा आहे.