लोकसाहित्यातील विठोबा

भल्या पहाटे भगवंताचा नामजागर करणार्‍या वासुदेवापासून आपण या मालिकेची सुरुवात करणार आहोत. डोक्यावर मोरपिसांची शंकूच्या आकाराची टोपी, अंगात पांढरीशुभ्र बाराबंदी, कंबरेला धोतर आणि कसून बांधलेला शेला, त्यात खोचलेला पावा, गळ्यात कवड्यांच्या व रंगीबेरंगी मण्यांच्या माळा, हातात तांब्याचे कडे, कपाळावर व कंठावर गंधाचे टिळे, काखेला झोळी, हातात चिपळ्या आणि मुखात भगवंताचे नाम असे या वासुदेवाचे पारंपरिक रूपडे. जुन्या काळी हा वासुदेव भल्या पहाटे घरच्या अंगणात येई. पक्ष्यांचा किलबिलाट सुरू असतानाच पहाटेच्या आल्हाददायक वातावरणात वासुदेवाचा मधुर स्वर कानावर पडला की आपोआपच परमेश्‍वराची ओढ निर्माण होत असे. वासुदेव टाळ-चिपळ्यांच्या तालावर अंगणात फेर धरू लागल्यावर बालगोपाळांचा मेळा त्याच्याभोवताली जमा होत असे. घरातील लक्ष्मी सूपभर दाणे वासुदेवाच्या झोळीत टाके. असा हा वासुदेव ‘दान पावलं दान पावलं’ असे म्हणत सकारात्मक ऊर्जेने भरलेल्या विचारांची गावोगावी पखरण करीत फिरत असे.

मी वासुदेव नामे फोडितो नित्य टाहो ।
देखिले पाय आता मागतो दान द्यावो ।
सावळे रूप माझ्या मानसी नित्य राहो ।
पावन संतवृंदे सादरे दृष्टी पाहा हो ॥ १ ॥
रामकृष्ण वासुदेवा । हरी रामकृष्ण वासुदेवा ॥ध्रु.॥

नाथबाबांच्या या वासुदेवाला ‘सावळे सुंदर रूप मनोहर’ आपल्या मनीमानसी नित्य राहावे, एवढे एकच दान हवे आहे.

सांडोनी सर्व चिंता संतपदी लक्ष लागो ।
मुक्त मी सर्वसंगी सर्वदा वृत्ती जागो ।
भाविक प्रेमळांच्या संगती चित लागो ॥ २ ॥

परमार्थमार्गावर प्रगती करायची असेल, तर त्यासाठी एकच आवश्यकता असते - ‘देव वसे चित्ती। त्यांची घडावी संगती॥’ त्यामुळे भाविक प्रेमळ भक्तांची संगती त्याला हवी आहे. आपण मूळचेच मुक्त आहोत अशी वृत्ती जागल्याने मग सर्व प्रकारची चिंता लयाला जाते आणि केवळ संतपदावर आपले लक्ष एकवटून राहते.

अद्वैतेची चालो अक्षयी भक्तियोग ।
स्वप्नीही मानसाते नातळो द्वैत संग ।
अद्वैयानंद वेधे नावडो अन्य भोग ।
अक्रियत्वची वाहो सक्रिया रूप बोध ॥ ३ ॥

द्वैतभावनेमुळेच मानवाला हे प्रपंचरूपी दुःख भोगावे लागत आहे आणि संसारसागरात गटांगळ्या खाव्या लागत आहेत. त्यामुळे द्वैतभावना स्वप्नातही आपल्या मनाला शिवू नये आणि अद्वैतभावनेतून स्फुरलेला हा भक्तियोग अखंड चालत राहावा. या भक्तिप्रेमातून हाती लागणार्‍या सुखापुढे अन्य भोग सर्वथैव तुच्छ आहेत. ‘जो अमृताते ठी ठेवी। तो कांजी न सेवी॥' असे माउली ज्ञानोबारायांनी म्हणूनच ठेवले आहे. आपल्या खर्‍या रूपाचा बोध झाल्यानंतर या संसारमोहात भक्त सापडू शकत नाही.

पाहता विश्‍वमाते निजरूप दाखवी ।
सत्कथा श्रवण कर्णी पियुष चाखवी ।
रसने नाममंत्र सर्वदा प्रेम देई ।
तोषला देवराणा म्हणे बारे घेई ॥ ४॥

अशा भक्तरायाची देवाकडे एकच प्रार्थना आहे - ‘निजरूप दाखवा हो!’ कानाने अमृताहूनी गोड असलेल्या सत्कथेचेच श्रवण घडले पाहिजे. आपल्या मुखात ‘आवडीचा मंत्र सांगितला सोपा’ अशा रितीने सदैव भगवंताचेच नाम राहिले पाहिजे. भक्ताची ही मनोकामना ऐकून भगवंत का बरे तोषणार नाही! देवाकडे काय मागणे मागितले पाहिजे, हेच आपल्याला हा वासुदेव भल्या पहाटे उलगडून सांगतो. काय हो! आजकाल आपल्या एका तरी दिवसाची सुरुवात अशी मंगलमय होते का? खरेच आपण कोणत्या मोठ्या ठेव्याला मुकलो आहोत, हे आपण लक्षात घेतले पाहिजे.

हे दान पावले सद्गुरु शांतिलिंगा ।
हे दान पावले आत्मया पांडुरंगा ।
हे दान पावले व्यापका अंतरंगा ।
हे दान पावले एका जनार्दनी दोष जाती भंगा ॥ ५ ॥

अशा तर्‍हेने भावजागृती करून ‘तुमचे सर्व दोष लयाला जातील’ असा आशीर्वाद देऊन हा वासुदेव ‘दान पावलं’ म्हणून पुढच्या घरी जागृतीसाठी निघून जातो.