भटके विमुक्तांना घडलेले समरस भारताचे विश्वरूप दर्शन (भाग २)

लॉकडाउनमुळे महाराष्ट्रातील भटके राज्याच्या बाहेर अडकले होते. त्या त्या राज्यातील (गुजरात, हरियाणा, मध्य प्रदेश, राज्यस्थान, उत्तराखंड) समाजाने व स्वयंसेवकांनी त्याच समरस भावनेतून त्यांची व्यवस्था केली, जेवढी आपल्या सख्ख्या बंधुभगिनींसाठी केली असती. खाण्याच्या सामानामध्ये मीठ-मिरची, हळद, जिरे, तेल, भाजी या सर्वांचा समावेश होता. त्याव्यतिरिक्त कुणाकडे चपला नव्हत्या, तर कुणाकडे कपडे.. या बाबींचीही पूर्तता न मागता कार्यकर्ते करीत होते.

डेहराडूनच्या अनुराधा सिंग सांगत होत्या, "दीदी, अन्नधान्य के लिये तो सारे प्रयास कर रहे है और उसकी पूर्तता भी हो रही है। लेकिन महिलांओं की कुछ ऐसी समस्या होती है, जो वह खुलकर बोल भी नहीं सकती।" भटकंती करणाऱ्यांसाठी कधीही कुठेही मुबलक पाणी असत नाही, पाणी साठवून ठेवण्यासाठी तेवढी भांडीही बरोबर नसतात. अशा वेळी मासिक धर्माच्या वेळी महिलांचे खूप हाल होतात. याचबाबत अनुराधा दीदी सांगत होत्या. एका मुलीने घाबरत घाबरत अनुराधा दीदींना ही अडचण सांगितली, एक महिला कार्यकर्तीला पुढे काही सांगण्याची गरज नसते. अनुराधाजींनी परिसरातल्या घरोघरी जाऊन मदत मागितली आणि १५-२० महिलांना पुरतील एवढ्या सॅनिटरी पॅड्सची व्यवस्था केली. अनुराधाजी म्हणत होत्या, "जितना आनंद धान मिलने के बाद उनके मुख पे आता, उससे कई जादा आनंद उनके चेहरे पर मैं अनुभव कर रही थी।" सर्वार्थाने मदत म्हणजे काय, हे आपण समजू शकतो.

बहुतेक सर्वच भटके-विमुक्तांमधील महिला या कर्त्या व्यक्ती असतात. जड व्यवसायामध्ये - गाडी लोहार, ओतारी, दगड फोडणारा वडार, पाथरवट इ. - पुरुषांच्या बरोबरीने काम करतात. आपल्या समाज-संस्कृतीमध्ये महिलांच्या शरीरधर्माच्या अनेक विषयांची खुलेपणाने चर्चा केली जात नाही. त्यामुळेच की काय, महाराष्ट्राच्या बाहेर अडकलेले भटके आपापल्या गावी परत येण्यासाठी धडपडत होते. त्यामुळेच प्रत्येक ठिकाणाहून आमच्या परतीची व्यवस्था करा असा अग्रह करीत होते. पहिल्या दोन लॉकडाउनच्या कालावधीत खाण्याची-राहण्याची चिंता मिटल्यामुळे, आहे त्या ठिकाणी शांत राहण्याचा प्रयत्न करीत होते. परंतु तिसऱ्या लॉकडाउनची पुन्हा घोषणा झाली आणि त्यांचा धीर सुटत चालला. बहुतेक जणांनी अशीच बायकांच्या तब्येतीची कारणे सांगितली. काय करता येईल या विचारात कार्यकर्तेही होतेच. परंतु शासकीय वाहन व्यवस्था (रेल्वे, बस) संपूर्ण बंद होती. खासगी वाहनांनाही बंदीच होती आणि जरी चालू असती तरी यांच्याकडे पैसा कुठे होता? शासकीय स्तरावरच उपाय करण्यासाठी पुन्हा त्या त्या राज्याचे राज्य शासन, जिल्हाधिकारी, पोलीस यंत्रणा यांच्याकडे पत्रव्यवहार, बोलणी सुरू केली. त्या त्या राज्यांनी प्रत्येक विभागात नोडल अधिकाऱ्यांकडेच हे काम सोपविले होते. सर्व वस्त्यांच्या प्रमुखांना सर्व अधिकाऱ्यांचे संपर्क दूरध्वनी पाठविले. मूळ गावच्या अधिकाऱ्यांकडे नावे, स्त्री-पुरुष, मुले संख्या द्यायची, ती कलेक्टरांच्या माध्यमातून त्या-त्या राज्यातल्या, ज्या ठिकाणी भटक्यांची पाले पडली आहेत तिथल्या कलेक्टरकडून नोडल अधिकाऱ्यांकडे, नोडल अधिकाऱ्यांकडून वस्ती ठिकाणच्या पोलीस स्टेशनमार्फत या नावांच्या सूचीची देवाणघेवाण झाली. गाड्यांची व्यवस्था करण्यासाठी वस्तीतल्या लोकांसमवेत तिला स्थानिक कार्यकर्ते धावपळ करीत होते. आपल्या राज्यातील पाहुणा जसा रवाना करतो, तसा खाण्याच्या-पिण्याच्या पाणी बाटल्या, जोडे, पैसे असे दिले गेले आणि दिल्ली, उत्तराखंड, गुजरातचे ५ ठिकाणचे हरियाणा, जोधपूर हे भटके बांधव सुखरूप आपल्या गावी पोहोचले. त्यांच्या गावातल्या प्रमुखांनी (सरपंचांनी) त्यांना गावाबाहेरच मंदिर-शाळेच्या मैदानात ७-१९ दिवस क्वारंटाइन व्हायला सांगितले. आपल्या मूळ गावी परतल्यामुळे सर्वांनी सुटकेचा निश्वास सोडला. सर्वांचे - म्हणजे काशिनाथ शिंदे, नारायण शिंदे, शिवराम बाबर, विश्वनाथ शिंदे, तानाजी बाबर इत्यादी सर्वांचे सुखरूप पोहोचल्याचे फोन आले.

या सर्व उठाठेवीमध्ये एकाही ठिकाणाहून कुणी आजारी असल्याचे किंवा या भटक्यांवर या करोना नामक महामारीचा प्रभाव पडल्याचे, कुणाला साधे दुखणेही झाल्याचे ऐकिवात नाही. जे मिळेल ते, जेव्हा मिळेल ते खाऊन जगण्याची, ज्या ठिकाणी जागा (मोकळी) मिळेल तिथे पाले टाकून जगण्याची सवय असणाऱ्यांची रोगप्रतिकारशक्ती उत्तम असणारच. रोगप्रतिकारशक्ती वाढवण्याच्या गोळ्या तुम्हा-आम्हाला घ्याव्या लागतात. उद्याची चिंता न करणाऱ्या, कुठलाही कसलाही संचय न करणाऱ्या, अतिरिक्त धनाच्या पाठीमागे न धावणाऱ्या भटके-विमुक्त समाजाचे जीवन महादेवाच्या भरवश्यावर. कालचा दिवस त्याची देणगी, उद्याचा दिवस तुझीच कृपा म्हणत उगवत्या दिवसाच्या सूर्यनारायणाला नमन करीत वाटचाल करणारा भटका समाज दरिद्री का असेना, नारायणच म्हणावा लागेल.

दुसरी घटना आहे हरियाणामधील बहादुरगढची, जिथे बावरिया नावाचा भटका समाज मोठ्या प्रमाणात आहे. बावरिया समाजाचा पारंपरिक व्यवसाय म्हणजे पशुपालन आणि पशुचिकित्सा. आपल्याकडे हिलारी (धनगर) जसे मेंढ्यांचे कळप घेऊन एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी जातात, तशाच प्रकारची भटकंती हे करतात. पुढे या व्यवसायाबरोबरच चोर-दरोडेखोर यांच्या पाऊणखुणांचे विश्लेषण करण्याचा व्यवसाय अंगीकारलेला दिसतो. मूळ भटक्यांमध्ये येणाऱ्या समाजाला इंग्रजांनी १८७१च्या गुन्हेगार कायद्यामध्ये जन्मजात गुन्हेगार जमाती म्हणून समाविष्ट केले होते. आजही त्याच चक्रव्यूहात अडकलेले आहेत. बावरिया समाजाचे प्रमुख कार्यकर्ता डॉ. देवेंद्र कुमार बावरिया यांनी सांगितले की, या संकटसमयी समाजाने संघटित होऊन मानवतेसाठी व राष्ट्रहितासाठी हरियाणातील हजारो बावरिया परिवारांनी संघटित होऊन आर्थिक योगदान देण्याचे ठरविले आणि विमुक्त घुमंतू जाति विकास बोर्ड, हरियाणा सरकारचे अध्यक्ष डॉ. बलवान यांच्याकडे ५१ हजार रुपयांचा धनादेश सुपुर्द केला व त्याचबरोबर पंतप्रधान राष्ट्रीय आपत्तिनिवारण निधीमध्येही ५१ हजार रुपये दिले. घेणारे हात देणारे ठरले, मागत्याकडून दातृत्वाकडे झालेला बावरिया समाजाचा मानस आणि परिवर्तन/प्रवास मनाला समाधान देऊन जातो, उभारी देऊन जातो.