पुणे जिल्ह्याचा ‘पुरंदर नॅचरल्स’ ब्रँड
पुरंदर तालुक्यातील बोपगाव येथील ‘पुरंदर नॅचरल शेतकरी गटाने’ अवघ्या तीन वर्षांच्या काळात फळे, कडधान्ये, भाजीपाला, दूध यावर प्रक्रिया उद्योगांचे, कोल्ड स्टोरेज, गो-आधारित प्रक्रिया उद्योगाचे यशस्वी नियोजन करून कृषिक्रांती घडवून तर आणलीच आहे, शिवाय गटाचा सेंद्रिय उत्पादनांचा ‘पुरंदर नॅचरल्स’ हा ब्रँड सर्वदूर पोहोचत आहे. महाराष्ट्रातल्या शेतकर्‍यांनी या गटाचा आदर्श घ्यावा असाच आहे.
सासवड-पुरंदर हा पट्टा तसा दुष्काळी भाग समजला जातो. पण इथल्या माणसांनी कायमच परिस्थितीवर मात करण्याची हिंमत दाखवली आहे. बोपगावची कहाणी अशाच स्वरूपाची आहे. पुण्यापासून साधारण 20 किलोमीटर अंतरावर बोपगाव (ता. पुरंदर) हे छोटेसे गाव आहे. कानिफनाथांच्या गडामुळे (मंदिर) बोपगावची ओळख सर्वदूर पोहोचली आहे. गावाची सतराशे हेक्टर क्षेत्रावर शेती आहे. गावाच्या उत्तर दिशेला असमाधानकारक पाऊस पडतो, तर दक्षिणेला समाधानकारक पाऊस पडतोे, असे गावाचे पर्जन्यमान आहे. पूर्वी बहुतांश शेतकर्‍यांचा कल पारंपरिक शेतीकडे असायचा. शेतकर्‍यांनी शाश्वत शेतीकडे वळावे, यासाठी गावातील तरुण प्रयोगशील शेतकरी ज्ञानेश्वर फडतरे यांनी प्रयत्न सुरू केला. फडतरे यांच्या प्रयत्नांना गावातील सुजाण शेतकर्‍यांनी पाठिंबा दर्शवला आणि यातून 2017 साली पुरंदर नॅचरल शेतकरी गटाची सुरुवात झाली. प्रारंभी 20 शेतकर्‍यांसह सुरू असलेल्या गटाच्या कामात आज जवळपास 45हून शेतकरी जोडले गेले आहेत. गावातील शेतकरी एकत्रित आल्याने गावाच्या शेतीमध्ये आश्वासक बदल दिसत आहे.
‘खेड्याकडे चला’ असा संदेश देणार्‍या महात्मा गांधी यांनी स्वयंपूर्ण गावाचे स्वप्न पाहिले होते. प्रत्येक गाव स्वयंपूर्ण बनले, तर सशक्त, संपन्न भारताचे स्वप्न होईल हे महात्माजींनी ओळखले होते. ग्रामविकासाचे स्वप्न पाहणार्‍या अशा विविध महापुरुषांचे विचार कृतीत आणण्यासाठी असंख्य लोक धडपडत आहेत. ज्ञानेश्वर फडतरे हे त्यातीलच एक. ज्ञानेश्वर हे तसे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या मुशीत घडलेले व्यक्तिमत्त्व. जिल्हा सहकार्यवाह यासह संघाच्या विविध आयामांचे दायित्व त्यांनी सांभाळलेे आहे. ज्ञानेश्वरजी एम.टेक. पदवीधर आहेत. शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर त्यांनी 2008 ते2011 काळात मलेशियाची राजधानी क्वालालंपूर येथे पर्यावरण अभियंता म्हणून काम केले. या ठिकाणीही संघाची जबाबदारी सांभाळली. परदेशात गेले, तरी गावाची ओढ मात्र होती. त्यामुळे फडतरे यांना गावासाठी काहीतरी करण्याची आस निर्माण झाली. मलेशियातून परत आल्यानंतर त्यांनी प्रत्यक्ष कामाला सुरुवात केली आणि त्यातून पुढे ‘पुरंदर नॅचरल शेतकरी गटाची’ निर्मिती झाली. गटाच्या स्थापनेपासून ते आजपर्यंत फडतरे हेच गटाचे अध्यक्ष आहेत.
आत्मा विभागाचे डायरेक्टर, सध्या महाराष्ट्र शासनाचे कृषी गुणवत्ता विभाग प्रमुख सुनील बोरकर यांनी गट शेती योजनेमधील बारकावे आणि योग्य पद्धतीने काम कसे करावे? याविषयी मार्गदर्शन केले.
रासायनिक शेतीपेक्षा सेंद्रिय शेती अधिक शाश्वत आणि कायमस्वरूपी उत्पन्न देणारी पद्धत आहे. सेंद्रिय शेती करता यावी यासाठी आमच्या गटातील दोन शेतकर्‍यांनी सिक्कीम येथे जाऊन सेंद्रिय शेतीचे प्रशिक्षण घेतले आहे.
आज आमचा गट 45 प्रकारचा विविध सेंद्रिय भाजीपाला पिकवतो आणि त्याची विक्रीही करतोे. त्याचबरोबर कडधान्य व डाळी, दूध यासह विविध शेतमाल पिकवतो. सेंद्रिय शेती प्रमाणीकरणासाठी पी.जी.एस. इंडिया(Participatory Guarantee System (PGS) for India) प्रणालीवर गटाची नोंदणी करण्यात आली आहे” असे फडतरे यांनी सांगितले.
जमिनीची सुपीकता टिकून राहण्यासाठी गटातील शेतीचे माती-पाणी परीक्षण केले जाते, असेही ते म्हणाले.
प्रक्रिया उद्योगाची निर्मिती
शेतकर्‍यांच्या शेतातील उत्पादित मालावर प्रक्रिया करणे आणि या मालाची निर्मिती करणे अशा विविध पातळ्यांवर गटाचे काम सुरू आहे.
दुग्धजन्य पदार्थांत पनीर, खवा, पेढे, तूप तर मसाल्यांमध्ये मिरची, धणे, गोडा मसाला, प्रक्रियायुक्त उत्पादनांत जॅम-जेली, आमरस, पल्प आदी पदार्थ, तर गो-आधारित उत्पादनांत गोअर्क, साबण, केसांना लावायचे तेल आदी पदार्थांची निर्मिती केली जाते. गटाकडे डाळ मिळ व ऑइल तेल मशीन आहे. पशूंसाठी लागणारा चाराही (मुरघास निर्मिती) आमच्याकडे उपलब्ध आहे. अशी सर्व उत्पादन टिकून राहण्यासाठी शीतगृहाची निर्मिती करण्यात आलेली आहे. 1000 लीटर क्षमतेचा दूध प्रकल्प सुरू आहे.
विक्रीचे व्यवस्थापन
लॉकडाउनच्या काळात शहरातील ग्राहकांपर्यंत पोहोचण्याची मोठी संधी मिळाली. एप्रिल ते मे महिन्यात गटामार्फत पुण्यातील विविध भागांतील गृहनिर्माण संस्थांमध्ये दररोज 2 ते टन सेंद्रिय भाजीपाल्याचा व फळांचा पुरवठा करण्यात आला. यातून 14 ते 15 लाखाची उलाढाल झाली. या काळात आम्हाला तीन ते चार हजार फ्लॅटधारकांपर्यंत पोहोचता आले. आज 20 ते 25 गृहनिर्माण संस्था गटाच्या संपर्कात असून त्यांना नियमित शेतमाल पुरवण्यात येत असतो आणि ग्राहकांचा आम्हाला चांगला प्रतिसाद लाभतो आहे.”
गटामार्फत शेतकर्‍यांना मार्गदर्शन
कृषी सिंचनासाठी प्रयत्न
शेती शाश्वत आणि किफायतशीर होण्यासाठी आता एकट्याने शेती कसणे उपयोगाचे नाही, तर समूहाने करणे गरजेचे आहे, हे पुरंदर नॅचरल शेतकरी गटाने दाखवून दिले आहे. अशी गटशेती करण्यासाठी पुढाकार घेणारे ज्ञानेश्वर फडतरेंसारखे गटशेती प्रवर्तक गावोगावी तयार झाले पाहिजेत, हे मात्र नक्की.