रशिया, नॉट ट्रूली एशिया!

भाग 1

रूरिकच्या नेतृत्वाखाली त्याच्या व्हायकिंग आणि स्लाव्ह अशा मिश्र सेनेने ‘नेपियर’ नदीच्या आसपासचा प्रदेशदेखील झपाट्याने जिंकून घेतला. या दिग्विजयात नेपियर नदीच्या किनारी त्यांनी एक नगर वसविले, ते म्हणजे ‘कियेव्ह.’ हे राज्यकर्ते कियेव्हमध्ये इतके उत्तम स्थिरावले की ‘कियेव्ह’ला सर्व आगामी रशियन शहरांची जननी म्हणून दर्जा देण्यात आला. या ‘नोव्होग्रोद’ आणि ‘कियेव्ह’ नावाच्या नगरांमधून जन्मास आलेल्या बीजरूपी रशियाला ‘कियेव्हान रूस’ असेच संबोधले जाते. ‘रूस’ हा शब्द फिनिश भाषेतील ‘रुयोसि’ शब्दापासून आला असावा. या शब्दाचा अर्थ ‘नौकानयन करणारे’ असा होतो.

 

त्या उलट ‘स्लाव्ह’ समुदाय. तुलेनेने मवाळ आणि विनिमय पद्धतीच्या व्यापारावर अवलंबून असणारा समुदाय. ‘स्लाव्ह’ हे अभिनामदेखील त्यांना 8व्या शतकाच्या सुमारास मिळाले असावे. पश्चिमेला ‘व्हिश्चुला’ नदी व पूर्वेस ‘नेपियर’ नदी या दोन नद्यांच्या मध्ये असणारा पूर्व युरोपचा प्रदेश हे त्यांचे वसतिस्थान. हे स्लाव्ह लोक व्हायकिंग टोळ्यांना ‘व्हॅरेंजियन्स’ या नावाने संबोधत असत. एकंदरच व्यापाराच्या निमित्ताने व्हायकिंग टोळ्यांचा युरोपमध्ये विस्तार होण्याच्या आधीपासूनच हे व्हायकिंग लोक स्लाव्ह लोकांना परिचित होते. ऊर्वरित युरोपच्या अगदी उलट इथे मात्र या दोन समुदायांमध्ये मैत्रिपूर्ण संबंध प्रस्थापित होण्यास सुरुवात झाली होती. साधारण आठव्या-नवव्या शतकानंतर पूर्व युरोपीय प्रदेशांत विविध भटक्या टोळ्यांचा सुळसुळाट सुरू झाला होता. यामध्ये काही स्लाव्ह टोळ्यादेखील होत्या. त्यामुळे सुदूर उत्तरेला व्हायकिंग मुख्य भूमीजवळील एका नदीच्या, ‘व्होलकोव्ह’ नदीच्या आसपासच्या स्लाव्ह समुदायांच्या प्रमुखांनी एक शक्कल लढविली. इथे राहणार्‍या व्यापारप्रधान स्लाव्ह समुदायाची मुख्य गरज होती संरक्षण. हे प्रमुख गरज पडेल तसे ‘व्हॅरेंजियन्स’चे संरक्षण घेऊ लागले.

प्रचलित कथा असे सांगते की एकूणच या अस्थिर परिस्थितीला कंटाळून काही स्लाव्ह समुदायांनी मोठ्या संख्येत एकत्र येऊन ‘रूरिक’ नावाच्या बलाढ्य व्हॅरेंजियन्स योद्ध्याला विनंती केली, की ‘आमच्या प्रदेशात अराजक माजले आहे, याला वेसण घालू शकेल असा एकही नेता आसपास दिसत नाही. तरी, वर्षानुवर्षे सलोख्याचे संबंध असलेल्या व्हॅरेंजियन्सचा बलाढ्य नेता रूरिकने ‘नोव्होग्रोद’ला यावे आणि राजपद ग्रहण करावे.’ या कथेत कितपत तथ्य आहे हे माहीत नाही,

पण एक मात्र खरे, की इ.स. 862च्या आसपास हा ‘रूरिक’ नावाचा व्हायकिंग राजा आज पूर्व युरोपात असलेल्या ‘नोव्होग्रोद’चा राजा झाला. रूरिकच्या नेतृत्वाखाली त्याच्या व्हायकिंग आणि स्लाव्ह अशा मिश्र सेनेने ‘नेपियर’ नदीच्या आसपासचा प्रदेशदेखील झपाट्याने जिंकून घेतला. या दिग्विजयात नेपियर नदीच्या किनारी त्यांनी एक नगर वसविले, ते म्हणजे ‘कियेव्ह.’ हे राज्यकर्ते कियेव्हमध्ये इतके उत्तम स्थिरावले की ‘कियेव्ह’ला सर्व आगामी रशियन शहरांची जननी म्हणून दर्जा देण्यात आला. या ‘नोव्होग्रोद’ आणि ‘कियेव्ह’ नावाच्या नगरांमधून जन्मास आलेल्या बीजरूपी रशियाला ‘कियेव्हान रूस’ असेच संबोधले जाते. ‘रूस’ हा शब्द फिनिश भाषेतील ‘रुयोसि’ शब्दापासून आला असावा. या शब्दाचा अर्थ ‘नौकानयन करणारे’ असा होतो.

रूरिकनंतर त्याचा विश्वासू सेनानी ‘ओलेग’ याच्यावर रूरिकच्या अल्पवयीन पुत्राची, ‘आयगोर’ची जबाबदारी सोपविण्यात आली. ओलेगने अतिशय निष्ठेने या राजपुत्राला सक्षम केले. इ.स. 907मध्ये आयगोरला सर्व रूस लोकांचा राजा म्हणून घोषित करण्यात आले. या व्हॅरेंजियन्स आणि स्लाव्ह या दोन मुख्य समुदायांच्या मिश्रणातून पुढे रशियन ही ओळख असलेला समुदाय तयार झाला, असे आढळून येते.

आज युरोपमध्ये रशियाचा जितका भाग आहे, तेवढ्या प्रदेशात साधारण पुढील 100 वर्षांत या ‘रूस’ लोकांचा झपाट्याने विस्तार झाला. पूर्वीची ‘व्हॅरेंजियन’ अथवा ‘स्लाव्ह’ ही ओळख मागे पडली व ‘रशियन’ अथवा ‘रूस’ ही सामाजिक अस्मिता जोर धरू लागली. अर्थात, या समाजाला अजूनही एकत्रित बांधणारा समान उपासना पंथ नव्हता.

आयगोरच्या पश्चात त्याची विधवा राणी ‘ओल्गा’ ही रूस लोकांची राणी झाली. इ.स. 955मध्ये पूर्वेकडील ख्रिस्ती धर्मपीठ असलेल्या कॉन्स्टंटिनोपोलिसच्या दौर्‍यावर असताना या शहराचे सौंदर्य, तेथील भारदस्त ख्रिस्ती उपासना स्थळे व धीरगंभीर प्रार्थना यामुळे ही राणी प्रभावित झाली आणि तिने ख्रिस्ती धर्म स्वीकारला. ख्रिस्ती धर्माची दीक्षा घेतेलेली ती पहिली रशियन राणी. तिचा नातू सम्राट व्लादिमिर पराक्रमी निपजला. बल्गर्स नावाच्या टोळ्यांचा बंदोबस्त केल्यावर जेव्हा या बल्गर लोकांच्या जित नेत्याला हा व्लादिमिर भेटला, तेव्हा प्रथम त्याने व्लादिमिरच्या शौर्याची मुक्तकंठाने प्रशंसा केली. पुढे तो असेही म्हणाला, की “राजा, तुझ्याकडे अमाप सैन्यबळ आहे, पण तुझ्या राज्याकडे आणि सैन्याकडे कोणतीही समान उपासना पद्धती नाही, तुझ्या राज्याला एका देवाचे आणि धर्माचे अधिष्ठान नाही. तू जसे आमची भूमी माझ्याकडून स्वीकारत आहेसच, तसाच आमचा पवित्र ख्रिस्ती धर्म का नाही स्वीकारत?”

या प्रसंगाने रशियाच्या धार्मिक इतिहासाला कलाटणी मिळणार होती. यानंतर काय घडले, रशियाची पुढची राजकीय वाटचाल आणि साम्राज्यविस्तार कसा झाला, ही सुरस कथा जाणून घेऊ आपल्या पुढच्या लेखात.

(क्रमश:)