भैरवनाथ ठोंबरे आणि जमनालाल बजाज पुरस्कार

त्याच काळात त्या भागातून पिकविला जाणारा ऊस सोलापूर जिल्ह्यातील वालचंदनगर येथील साखर कारखान्यात पाठविला जात असे. योगायोगाने अशा भरल्या गाडीच्या उसावर बसून वालचंदनगरला ऊस पोहोचविण्याचे काम भैरवनाथ यांना करावे लागले. साखर कारखान्याचा तो भव्य पसारा पाहून भैरवनाथांच्या मनात आकांक्षा उत्पन्न झाली. एक ना एक दिवस असा साखर कारखाना मी उभा करीन! या महत्त्वाकांक्षेचे बीज त्या वेळी त्यांच्या मनात रोवले गेले.

जिल्ह्यात द्वितीय क्रमांक मिळवून शालांत परीक्षा उत्तीर्ण झाल्यावर त्यांनी शिवाजी विद्यापीठातून बी.कॉम.ची पदवी उच्च श्रेणीत प्राप्त केली. हे शिक्षणही नादारीवरच झाले. त्यानंतर नव्यानेच सुरू झालेल्या एम.बी.ए. या अभ्यासक्रमाची प्रवेश परीक्षा उत्तीर्ण करून तेथे त्यांनी प्रवेश घेतला. हा अवघड अभ्यासक्रम त्यांनी उत्तम रितीने पूर्ण केला. त्यानंतर स्वाभाविकपणे मोठ्या उद्योगात उच्चभ्रू नोकरी समोर वाढून ठेवली होती. हिंदुस्थान पेट्रोलियम या मोठ्या आस्थापनेमधील नोकरी करत असतानाच, वर्षभरातच त्यांनी आपल्या मूलभूत विचाराकडे वाटचाल करण्यास सुरुवात केली. ही उत्तम नोकरी सोडून जेव्हा त्यांनी अंबेजोगाई येथील साखर कारखान्यात मुख्य हिशोबनीस पदासाठी मुलाखत दिली, त्या वेळी तेथील प्रमुख त्यांना म्हणाले, “राष्ट्रीय पातळीवरील कारखान्यातील नोकरी सोडून या क्षेत्रात कशाला येता? हे असुरक्षित आणि बेभरवशाचे सहकारी क्षेत्र आहे.”

 

पुढील सुमारे 12-15 वर्षे त्यांनी विविध साखर कारखान्यांत कार्यकारी संचालक या पदावरून अतिशय उत्तम कामगिरी बजाविली. त्यातील उल्लेखनीय म्हणजे विलासराव देशमुख यांचा मांजरा सहकारी कारखाना व गोपिनाथराव मुंडे यांचा वैद्यनाथ सहकारी कारखाना. या दोन्ही कारखान्यांना भैरवनाथ ठोंबरे यांनी देशातील साखर उद्योगात उच्च स्थान प्राप्त करून दिले. या दोन्ही ठिकाणी त्यांना अनेक व्यक्तिगत सन्मान, तसेच या कारखान्यांनाही विशेष पारितोषिके प्राप्त झाली. या काळात त्यांनी आपल्या विचाराला व व्यवहाराला सहकारातील राजकारणाचा स्पर्शही होऊ दिला नाही. त्यांच्या कार्यकर्तृत्वामुळे या दोन्ही नेत्यांनी त्यांना मुख्य कार्यकारी संचालक म्हणून पूर्णपणे मोकळीक दिली.

 

खाजगीकरणाच्या समुद्रमंथनातील अमृत

 

बी.बी. ठोंबरे आणि मी, दोघांनी च.इ.अ.चे शिक्षण एकत्र घेतले. च.इ.अ.च्या अभ्यासक्रमात प्रवेश घेत असताना बहुतेक सर्व विद्यार्थ्यांच्या डोळ्यासमोर व्यावसायिक क्षेत्रात असलेले मोठे पगार आणि आकर्षक सोयीसुविधा असत. त्या काळातही ठोंबरे यांच्या मनात आपल्या शिक्षणाचा उपयोग आपल्या ग्रामीण बांधवांच्या विकासाकरता कसा करता येईल, हाच विचार होता. त्या अनुषंगाने आमच्या चर्चा चालत असत. साखर उद्योगाच्या माध्यमातून शेतकर्‍यांचा व गावाचा विकास करता येऊ शकतो, याचा अनुभव ठोंबरे यांनी घेतला आणि त्या माध्यमातून त्यांनी आर्थिक तसेच सामाजिक परिवर्तन करण्याचा संकल्प केला. महाराष्ट्रातील केवळ साखर क्षेत्रातील तज्ज्ञ म्हणूनच नव्हे, तर ग्रामीण विकासाचे आदर्श केंद्र म्हणून त्यांनी आपल्या कारखान्याच्या परिसराचा विकास केला आहे. खाजगीकरणाचे धोरण आल्यानंतर त्यांनी स्वत:चा खाजगी कारखाना उभा केला. त्यांच्या कारखान्याच्या उद्घाटनाच्या कार्यक्रमाला मी उपस्थित होतो. त्या वेळी मी म्हटले होते, “खाजगीकरणामुळे आज देशात समुद्रमंथन सुरू आहे. समुद्रमंथनातून विष आणि अमृत असे दोन्ही बाहेर येतात. खाजगीकरणाच्या या समुद्रमंथनातून हर्षद मेहतासारख्या विघातक प्रवृत्ती आणि ठोंबरे यांच्यासारखे अमृत बाहेर आले आहे.”

 

 

- दिलीप करंबेळकर

 

प्रबंध संपादक, विवेक समूह

   

 

याचे एक मार्मिक उदाहरण सांगण्यासारखे आहे. ते मांजरा कारखान्याचे कार्यकारी संचालक असताना दर वर्षीप्रमाणे भागधारकांकडून ऊस येत होता. यातील एक प्रमुख भागधारक विलासराव देशमुख यांचे कट्टर राजकीय विरोधक होते. मांजरा कारखान्यातील अन्य अधिकार्‍यांनी या भागधारकाचा ऊस घेणार नाही अशी भूमिका घेतली. ती कायद्याला व नैतिकतेला धरून नव्हती. ठोंबरे यांच्याकडे विषय आला असताना हा ऊस घेतला पाहिजे याचा त्यांनी आग्रह धरला. विलासराव देशमुख यांच्यापर्यंत हा विषय गेला. तेथेही ठोंबरे ठाम राहिले व वेळ आल्यास त्यासाठी मी पदही सोडेन असे सूचित केले. विलासराव देशमुखांनी ठोंबरे यांचा सल्ला उचलून धरला व संबंधिताचा ऊस नियमित पद्धतीने स्वीकारला गेला. ठोंबरे यांना आता मिळालेल्या जमनालाल बजाज पुरस्काराचे बीज या घटनेमध्ये सामावलेले आहे, असे मला वाटते.

भैरवनाथ ठोंबरे यांच्या आयुष्यात सर्वात महत्त्वाचे वळण आले 1998 साली. केंद्रात अटलबिहारी वाजपेयी यांचे सरकार आले, तेव्हा अटलजींच्या सरकारने अगदी सुरुवातीलाच साखर कारखान्यांच्या बाबतीत एक मूलगामी क्रांतिकारक निर्णय घेतला. त्या वेळेपर्यंत खाजगीरित्या साखर कारखाना काढण्यास अजिबात परवानगी नव्हती. सहकारी क्षेत्राचे ‘लायसेन्स राज’ होते! अटलजींनी ते क्षेत्र निर्बंधमुक्त केले, त्याच दिवशी भैरवनाथ ठोंबरे यांचा खाजगी साखर कारखान्याचा पहिला प्रस्ताव शासनाकडे दाखल झाला. ठोंबरे यांच्या मनात पुढील कामाचा व जीवनक्रमाचा जणू काही पूर्ण आराखडाच व्यवस्थित तयार होता. आपले मूळ गाव रांजणी हेच केंद्र निश्चित करून त्यांनी अत्यंत गतीने भागधारक व भाग भांडवल गोळा केले. गेल्या 15 वर्षांच्या अनुभवावरून त्याच तत्परतेने साखर कारखान्याच्या जुन्या उपलब्ध सामग्रीतून कमी किमतीत कारखान्याची उभारणी केली. या क्षेत्राचा तळापासूनचा पूर्वानुभव व दीर्घ कार्यकालात निर्माण केलेली विश्वासार्हता याच्या आधारावर, दोन वर्षांत साखर कारखाना कार्यरत झाला. हा एक विक्रमच होता. त्यानंतर गेल्या 20-22 वर्षांत या माध्यमातून भैरवनाथ ठोंबरे यांनी चौफेर प्रगती केली. जे करीन ते तंत्रदृष्ट्या उत्तम करीन, स्थानिक समाजाचा लाभ होईल त्या पद्धतीने करीन, नैतिकता व प्रामाणिकपणा याला पर्याय नाही व सामूहिकतेने सर्वांगीण प्रगती करून साखर कारखान्यांच्या क्षेत्रात ज्या अपप्रवृत्ती बोकाळल्या आहेत त्याचा प्रादुर्भाव होणार नाही, या सूत्रांच्या आधारे ही नेत्रदीपक प्रगती झाली. जमनालाल बजाज पुरस्कार मिळत असताना संबंधित समितीने याच निकषांचा परामर्श घेतला आहे.

 

अशाच सामाजिक बांधिलकीचे दुसरे उदाहरण सांगता येईल. गेल्या दीड वर्षापासून आपण सर्व जण कोरोना अनुभवत आहोत, भोगत आहोत आणि सहन करत आहोत. साखर कारखाना आणि कोरोना यांचा काय संबंध? तसे तर रांजणीच्या साखर कारखाना संकुलात सर्वांसाठी रुग्णालय व्यवस्था आहेच. पण कोरोना काळात झालेल्या ऑक्सिजन तुटवड्याची ठोंबरे यांनी दखल घेतली. शासनाने काही सूचित करण्यापूर्वीच साखर कारखान्याच्या आवारात ऑक्सिजन प्लँट उभा राहिला. उस्मानाबाद येथील शासकीय रुग्णालयाला व आजूबाजूच्या अन्य रुग्णालयांनासुद्धा तो ऑक्सिजन सहज उपलब्ध होऊ शकतो.

 

ठोंबरे यांच्याबरोबरच्या माझ्या सहवासातील दोन विशेष प्रकल्पांचा उल्लेख करून मी हा विषय संपवितो. 2014-15 या दोन वर्षी लातूर-उस्मानाबाद परिसरात भीषण पाणीटंचाई व दुष्काळ यांचा सामना करावा लागला. लातूरला रेल्वेने पाणीपुरवठा केला, हे अद्भुत त्या वेळी घडले. त्या संकटात आम्ही काही निवडक मित्रांनी ‘जलयुक्त लातूर’ ही चळवळ राबविली. यामध्ये मांजरा नदीचे सुमारे 16 कि.मी. लांबीचे पात्र रुंद व खोल करण्याचे भगीरथ प्रयत्न यशस्वी केले. भैरवनाथ ठोंबरे यांचा या कामात मुक्त सहभाग होता.

 

 

 

साखर कारखाना परिसरात चालणारी दूध डेअरी, सहकारी पतसंस्था, सहकारी मॉल, जैविक खत कारखाना, विद्युत्निर्मिती, इथेनॉल निर्मिती, पोलाद कारखाना, पूर्ण शिक्षण संकुल ते रेशीम उद्योग असे असंख्य प्रयास सामाजिक जीवन समृद्ध करण्यासाठी यशस्वीरित्या राबविले जात आहेत. जमनालाल बजाज पुरस्कार प्राप्तीच्या निमित्ताने भैरवनाथ ठोंबरे यांचे अभिनंदन आणि त्यांच्या कार्यातून अनेकांना अखंड प्रेरणा मिळत राहो, ही सदिच्छा!