योग: कर्मसु कौशलम्

सत्तरच्या दशकात समाजजीवन तुलनेने कमी धकाधकीचं होतं. स्वातंत्र्यानंतर पंचवीस वर्षांत शिक्षण क्षेत्रात, औद्योगिकीकरणामुळे नवीन उद्योगांत व सरकारी नोकरीत समाज स्थिरावला होता. तुलनेने शहरं लहान व लोकसंख्याही प्रमाणात असल्याने आणि मुख्य म्हणजे करमणुकीच्या साधनांची मर्यादित उपलब्धता यामुळे माणसाची जीवनशैली नैसर्गिक होती. योगाचा प्रचार आणि प्रसार तुलनेने कमी होता. योग आध्यात्मिक प्राप्तीकरता करतात, तो सर्वसामान्यांकरता नाही, असा अपसमज काही प्रमाणात होता.

 

या पार्श्वभूमीवर महाराष्ट्रात दोन व्यक्तिमत्त्वं उदयाला आली, ज्यांनी योगाभ्यास सामान्यांच्या आवाक्यात आणला व योगाविषयीचे गैरसमज दूर केले. एक ‘अंबिका योग कुटिर’चे निकम गुरुजी आणि दुसरे ‘योग विद्या निकेतन’चे संस्थापक अध्यक्ष सदाशिव निंबाळकर.

 

कैवल्यधामचे संस्थापक स्वामी कुवलयानंद योगप्रसाराचं आणि योग संशोधनाचं उदात्त कार्य करत होते. कैवल्यधाम येथे स्वामी कुवलयानंदांकडून शास्त्रशुद्ध शिक्षण घेऊन योगशिक्षक बनण्याची संधी गुरुजींकडे चालून आली होती. प्रत्यक्ष स्वामीजींकडून बोलावणं आलं होतं. गुरुजींनी या संधीचं अक्षरश: सोनं केलं. “स्वामीजींच्या मार्गदर्शनाखाली योगाभ्यास, सहकारी दिग्गज योगसाधकांबरोबर चर्चा, संवाद, योगविषयक ग्रंथांचं वाचन, स्वामीजींची भाषणं अशा वातावरणात स्वामीजींच्या कृपाप्रसादाने आणि आशीर्वादाने माझं व्यक्तिमत्त्व घडलं” हे ते विनम्रपणे नमूद करतात. 1958 ते 1966 या काळात त्यांना स्वामीजींचा सहवास लाभला.

 

 

कालांतराने 2000मध्ये योगिक थेरपी कोर्स सुरू झाला. वाशीला योग भवन झाल्यावर तिथेसुद्धा दोन्ही कोर्स सुरू झाले.

 

 

योग हा रोगावर रामबाण उपाय आहे, असा फोल दावा त्यांनी कधीच केला नाही. संसर्गजन्य विकार, अपघाताने झालेला अस्थिभंग, अकारण झालेली हाड-मासाची वाढ यावर योगोपचार कामी येत नाही, हे सांगून ते योगशास्त्राच्या मर्यादा विशद करत. पण त्याच वेळी ते हेही सांगत की, योगाभ्यासाने मनाची शक्ती वाढते, शारीरिक कार्यक्षमता वृद्धिंगत होते व साधकाला आल्हाददायक-चैतन्यदायक अनुभूती प्राप्त होते.

 

दादरला अनेक वर्षं योविनीच्या योगोपचार केंद्रावर आरोग्य सल्ला देत. पुढे त्यांचे शिष्य तयार झाले.

 

 

 

निंबाळकर गुरुजींना शिकवणं व बोलणं जास्त प्रिय. परंतु एकदा दादरमध्ये आयोजित केलेल्या एका कार्यक्रमात सरांनी प्रात्यक्षिकांसह सहभाग घेतला होता. त्या वेळी तिथे उपस्थित असलेल्या एका वरीष्ठ पत्रकाराने सरांना विनंती केली की, आपण जे बोललात ते लेख स्वरूपात द्यावं. त्या प्रसंगानंतर गुरुजी लिहू लागले व त्यांचे लेख प्रकाशित होऊ लागले. आघाडीच्या मराठी वृत्तपत्रात लेखमालाच प्रसिद्ध झाली. त्यातूनच ‘आरोग्यासाठी योग’ ह्या पुस्तकाची निर्मिती झाली. पुढे त्याच्या 23 आवृत्त्या प्रसिद्ध झाल्या व याच पुस्तकाला शासनाचा पुरस्कार मिळाला. त्यानंतर त्यांनी अनेक पुस्तकं लिहिली. महिलांसाठी ‘स्वतंत्र आनंददायी योग’ हे पुस्तक 2004मध्ये प्रकाशित झालं. प्राणायाम - मन:स्वास्थ्याचे प्रभावी साधन, पाठदुखी-मानदुखीकरिता योगोपचार, अस्थमावर योगोपचार, योगिक क्रिया आरोग्याचा पाया, सूर्यनमस्कार अशी अनेक.

 

 

निंबाळकर गुरुजी पारंपरिक योगशास्त्राचे पुरस्कर्ते होते.

 

गुरुजी म्हणत, “सामान्य माणसाचा योगाभ्यास करण्याचा उद्देश असतो सुस्वास्थ्य, व्यक्तिमत्त्वविकास, रोगप्रतिकार, पुनर्वसन, कौशल्यप्राप्ती, मनोकायिक उन्नती इ., तर आध्यात्मिक साधक समाधीच्या ध्येयाने योगसाधना करतात. दोघांचेही उद्देश वेगळे असले, तरी योगाभ्यासाचे तंत्र व मार्ग एकच असतो.

 

हठयोगात सांगितलेल्या प्रमुख सहा क्रिया, ज्या षटकर्म म्हणून ओळखल्या जातात - नेती, बस्ती, धौती, नौली, त्राटक आणि कपालभाती. प्राणायामाची पूर्वतयारी म्हणून क्रियांना हठयोगात महत्त्वाचं स्थान आहे. योग विद्या निकेतनमध्ये या क्रिया योगशिक्षक प्रमाणपत्र अभ्यासक्रमाचाच एक भाग म्हणून शिकवल्या जातात. वमन, दंड धौती, वस्त्रधौती ह्या पाहताना त्रासदायक वाटतात.

सर्वसामान्य लोकांच्या मनातील यौगिक क्रियांबद्दलची भीती, किळस निंबाळकर गुरुजींनी शास्त्रशुद्ध पद्धत विकसित करून पळवून लावली. अनेक साधकांनी एकत्र येऊन केलेली क्रियांची प्रात्यक्षिकं हे योग विद्या निकेतनचं वैशिष्ट्य आहे.

 

 

निंबाळकर गुरुजींवर लिहिताना एक उल्लेख करावाच लागेल, तो त्यांच्या उच्चविद्याविभूषित कर्तृत्ववान पत्नीचा. शकुंतला निंबाळकर उर्फ शकुताई उर्फ बाई. बृहन्मुंबई महानगरपालिकेतून उपशिक्षणाधिकारी म्हणून उल्लेखनीय कार्य करून निवृत्त झालेल्या आदर्श शिक्षिका.

 

 

या समर्थ रामदास स्वामींच्या उक्तीप्रमाणे ते भरभरून देत राहिले. स्वामी कुवलयानंदांकडून प्रेरणा घेऊन सुरू केलेलं योगप्रसाराचं काम उत्तरोत्तर वाढत गेलं. योगाला जगन्मान्यता मिळाल्यानंतर तर योगसाधकांचा प्रचंड प्रतिसाद मिळू लागला. नवनवीन योजना राबवल्या जाऊ लागल्या. संस्थेचं काम समर्थपणे सांभाळणारे कार्यकर्ते सर-बाईंच्या तालमीत तयार झाले. आता गुरुजींशी विचार-विनिमय करून संस्थात्मक निर्णय घेतले जाऊ लागले.

 

 

संस्थेचं हे उदात्त कार्य अनेकविध आयामांनी प्रसारित करणं हीच गुरुवर्यांना खरी श्रद्धांजली होय.