'अण्णा भाऊ साठे' - मूल्य जतन करणारे विश्वव्यापी साहित्यिक

साहित्यसम्राट अण्णा भाऊ साठे यांच्या जन्मशताब्दीच्या निमित्ताने माझ्यासारख्या सामान्य कलावंत, वाचक, कार्यकर्त्याकडून त्यांच्यावरील निस्सीम प्रेमभावनेतून दोन-चार शब्दरूपी दूर्वा मी त्यांच्या चरणी अर्पण करणार आहे. कुठलीही लेखन पार्श्वभूमी नसताना, पाठबळ, शिक्षण नसताना वास्तव स्थितीचं शब्दरूपाने आत्मबलावर अलौकिक व देदीप्यमान कर्तृत्व भाळी ठसलेल्या साहित्य शिरोमणीला मी माझा आदर्श समजतो. ज्या जातीतून अण्णा भाऊ आले, त्या जातीतला प्रथम साहित्यिक म्हणून त्यांनी आपला तुरा रोवला. ती पताका तिन्ही लोकी फडकवली. माझ्यातला कलावंत घडत असताना अण्णा भाऊंच्या नावाचा गजर दुमदुमत होता. आईने लावलेली वाचनाची आवड (केलेली सक्ती) ही अभ्यासाव्यतिरिक्त मूळ धरत असताना आईने अण्णा भाऊ साठेंच्या साहित्याचा केलेला पुरवठा माझ्या जडणघडणीला पोषक ठरला. माझ्यातला कलावंत पोसला, जोजवला. त्यातून अण्णा भाऊंची विश्वव्यापी दृष्टी, द्रष्टेपण मला आकर्षित करत होतं. खुणावत होतं. मूल्य जतन करणं हा अण्णा भाऊंचा स्थायिभाव मला भावला, त्यांच्या एकूण साहित्यात गवसत गेला नि अल्पशिक्षित व्यक्ती अद्भुत चमत्कार घडवू शकते, हे शिकायला मिळालं. ध्येय, जिद्द हा चमत्कार घडवून आणू शकते हे पटलं. केवळ मराठी मुलखातच नव्हे, तर देशातल्या हिंदी, सिंधी, बंगाली, मल्याळम या भाषांत अण्णा भाऊ साठेंचं साहित्य अनुवादित झालं. ते सातासमुद्रापल्याड जर्मन, झेक, इंग्लिश, पोलिश, रशियन या भाषांत गेलं नि मराठी मातीचा, संस्कृतीचा दरवळ विदेशातही दरवळला - नव्हे, विदेशी वाचकही भानासुन्न केला. असे किमयागार अण्णा भाऊ ज्या मूलाधारावर भक्कमपणे उभे ठाकलेत, ती सारी मूल्यं माझ्या मनात, मस्तकात एक प्रकारची घुसळण करतात. या प्रतिभावंताची प्रतिभा जोखणं कुणा कुणालाच शक्य नाही, हे समजलं. अण्णा भाऊ आपल्या मनोगतातून आपल्या लेखनाबद्दल व प्रतिभेसंबंधी असे व्यक्त झालेत. 'रत्ना' या कादंबरीच्या मनोगतात ते लिहितात, 'मित्रहो, मी साचा सोडून साहित्यिक झालो आहे. मी काळ, परिस्थिती नि लेखनाचं इमान राखलं'. 'फकिरा' कादंबरीच्या मनोगतात ते लिहितात, 'जशी प्रतिभेला वास्तवाची गरज भासते, तद्वत कल्पनेलाही जीवनाचे पंख असणे आवश्यक असते. आणि अनुभुतीला सहानुभूतीची जोड नसेल, तर आपण का लिहितो याचा पत्ताच लागत नाही. म्हणून मी लिहिताना सदैव सहानुभूतीनं लिहिण्याचा प्रयत्न करतो. कारण ज्याच्याविषयी मी लिहितो, ती माझी माणसं असतात. त्यांची मुर्वत ठेवूनच मला लिहिणं भाग पडतं.' अण्णा भाऊंच्या नावापुढे लोकशाहीर ही उपाधी लावली जाते. शाहिरीत आपला ठाशीव ठसा उमटवून ते कथा, कादंबरी या साहित्यप्रकारांकडे वळले नि अण्णा भाऊ साठेंच्या म्हणण्यानुसार' मी शाहिरीचा धंदा सोडून लेखनाकडे वळलो. शाहिरी नि ललित लेखन हे भिन्न प्रकार, त्यातही लेखनाच्या आकृतिबंधात न अडकता लिहिणं म्हणजे साचा सोडून लिहितो हे त्यांना म्हणायचं आहे. अनुभुतीला सहानुभूतीची जोड देऊन लिहिणारे साहित्यिक वास्तवतेची कास धरून समाजातील सत्यता मांडतात. हे लिहीत असताना अण्णा भाऊ साठेंच्या लेखनाची बलस्थानं जी मला दिसली, गवसली तिचा मूलाधार ज्यात आहे, ते अण्णा भाऊंचं लेखनसूत्र आहे असं मला वाटतं. नीती, नैतिकता, सन्मान, स्वाभिमान, कृतज्ञता, नाती, राष्ट्रभक्ती, विनयशीलता, संवेदनशीलता, समाजभान या दशांवंशाने त्यांचं साहित्य नटलेलं आहे, असं माझं अनुमान आहे. आयुष्याची पुरती पन्नास वर्षंही वाट्याला न आलेले अण्णा भाऊ 'अजिंक्य' आहेत ते वाङमयारूपी! दहा पोवाडे, एक शाहिरी संग्रह, एक नाटक, एक प्रवासवर्णन, चौदा लोकनाट्य, तीस कादंबऱ्या, एकोणीस कथासंग्रह अशी उत्तुंग ग्रंथसंपदा निर्मिकाच्या प्रतिभेचा अवाका, व्याप्ती, उंची, खोली, रुंदी, याचं मोजमाप करू शकणारं परिमाण साहित्याच्या अभ्यासकाला चकवा देतं. त्यांच्या कथा, कादंबऱ्या वाचताना ही सूत्री वाचक अनुभवतो. त्याचे पदरू अपसूकच उलगडतात. वानगीदाखल थोडीच मांडणी मी करणार आहे. त्यांच्या कथांमधून विविधांगी कथाविष्कार येतो. 'बरबाद्या कंजारी', 'स्मशानातलं सोनं,' 'सुलतान', 'काडीमोड,' 'उपकाराची फेड,' 'मरीआईचा गाडा,' 'सापळा,' 'डोळे,' 'प्रायश्चित्त,' 'आग,' या कथांचं गारुड आजही वाचकांच्या मनावर साम्राज्य करतंय. आजही या कथा नव्याने आशयसंपन्नता सिद्ध करतात. त्यातली नीतिमूल्य, नैतिकता, स्त्री सन्मान, नाती, स्वाभिमान, विनयशीलता, संवेदनशीलता, समाजभान जपतात. 'डोळे' कथेत आपल्या डोळ्यांमुळे पापभावनेतून गीताचा चुलत दीर सातत्याने तिच्या घरी येतो नि त्यामुळे तिचा संसार उद्ध्वस्त होतो, म्हणून चिकाची काडी डोळ्यात घालून मूळच उपटून टाकणारी गीता. डोळे घालवून शीलाला लागणारा बट्टा धुऊ पाहते. अण्णा भाऊंसारखा नीतिमान वाटाड्या स्त्री सन्मान नैतिकतेतून उजागर करतात. त्यांची संवेदनशीलता यात प्रतिबिंबित होते. समाजभानातून, विनयशीलता मांडत नीतिमूल्यांची, कृतज्ञतेची पखरण करते. 'स्मशानातलं सोनं' भुकेचा संघर्ष मांडणारी कथा, 'उपकाराची फेड' ही जातीय संघर्षाची वास्तव कथा सामाजिक समतेची मूल्य पेरते. सन्मानाचा व स्वाभिमानाचा जाज्वल्य पोत यात उलगडला आहे.