भातुकलीचे रंजक विश्व

@मानसी दातार 9975361172

 

‘खेळ मांडीयेला’ ह्या पुस्तकाच्या शीर्षकाच्या सुरुवातीला लेखिकेने - दीपाली केळकरांनी ‘गोष्ट भातुकलीच्या राजाची आणि मान्यवरांच्या भातुकलीची, भांड्यांची’ हे उल्लेखलेले वाक्य आणि विषयाला अनुरूप असलेले मुखपृष्ठ पाहूनच मन वार्‍याच्या वेगाने बालपणी खेळलेल्या भातुकलीच्या रम्य आठवणीत पोहोचले.

 

पुण्याच्या विलास करंदीकर यांच्या भातुकली आणि त्यांनी जपलेली - त्यांच्या संग्रही असलेली 3000 भांडी, ह्या सगळ्यांची त्यांनी भरवलेली 350 प्रदर्शने, या जगावेगळ्या छंदाची माहिती, त्यासाठी केलेली मेहनत, घेतलेले अथक परिश्रम, असलेली तळमळ हे सर्व वाचकांसमोर ठेवावे, अशा विचारांनी दीपालीताईंनी हे पुस्तक लिहिले आहे. ह्या विषयावर एवढे दोनशे पानांचे पुस्तक होऊ शकते, ह्याचे सुरुवातीला आश्चर्यच वाटले. एवढे काय दडलेय बरे ह्या भातुकलीच्या खेळाबद्दल! सुरुवातीला पुस्तक हातात घेऊन शेवटच्या पानापर्यंत ओझरती नजर टाकली.. मनात उत्सुकता निर्माण झाली आणि पुस्तक वाचायला सुरुवात केली.

अगदी मुखपृष्ठापासून एकेक पान बघत, वाचत गेले, तसतसे अनुक्रमणिकेत उल्लेख केल्याप्रमाणे मान्यवरांच्या नजरेतून भातुकलीबद्दलचे त्यांचे विचार वाचले. सर्वांनी आपापले वैचारिक मुद्दे छान मांडले आहेत. त्यातले स्वाती चांदोरकर, प्रज्ञा कुलकर्णी, सुहासिनी कीर्तिकर, डॉ. अनुपमा उजगरे, डॉ.सिसिलिया कार्व्हालो, प्रवीण दवणे ह्यांच्या नजरेतली भातुकली विशेष भावली. ह्यातली डॉ. अनुपमा उजगरे यांनी भातुकलीला ‘बिनभांड्यांची भातुकली’ असे म्हटले आहे. अगदी समर्पक आहे. पण म्हणजे काय? ते जे वर्णन आहे, ते तंतोतंत पटते.

 

मान्यवरांच्या शुभेच्छाही वाचनीय आहेत.

‘गाथा भांड्यांची’सुद्धा खूप छान प्रकारे मांडली आहे. विशेषत: भांड्यांचा नावासह फोटोत समावेश केला आहे, त्यामुळे त्याबद्दल स्पष्ट कल्पना येते. भांड्यांना त्या त्या प्रदेशानुसार असलेल्या नावांचा इतिहास कळला. उज्ज्वला ढमढेरे यांच्या 18 प्रकारच्या भातुकलीचेही फोटो छान आहेत. खूप छान मांडणी आहे.

 

एकूणच पुस्तक छानच झाले आहे. लेखिकेचे खूप खूप अभिनंदन आणि शुभेच्छा.

 

 

ह्या संदर्भात माझ्या आठवणी आहेत, त्याबद्दल थोडेसे सांगावेसे वाटतेय. मान्यवरांनी वर्णन केलेली भातुकली.. जणू काही माझ्याच भातुकलीचे वर्णन केले आहे असेच वाटतेय. भातुकली आणि त्याचबरोबरीने बैठे खेळ खेळायचे - म्हणजे बिट्ट्या, सागरगोटे, काचापाणी वगैरे वगैरे.. मीही माझ्या बहिणीबरोबर आणि मैत्रिणींबरोबर खूप खेळले आहे.

 

 

फोटोत असलेलली तांब्या-पितळेची, लाकडाची जवळजवळ सगळीच भांडी आमच्या घरी होती. याशिवाय चिनी मातीच्या बरण्या होत्या. त्यांना उचलायला कपासारखे एक किंवा दोन कान होते. वर्षभराची चिंच, आमसूल, खडेमिठाची साठवण करण्यासाठी - ठेवण्यासाठी त्यांचा उपयोग केला जाई. ज्या मोठमोठ्या बरण्या होत्या, त्यांना फिरकीची झाकणे होती, तर लोणचे, मोरंबा वगैरेंची साठवण करण्यासाठी तुलनेने थोड्या छोट्या बरण्या होत्या, त्यांना साधीच नुसती गुंडीची झाकणे होती. साधी झाकणे असलेल्या बरण्यांना - म्हणजे लोणची, मोरंबा भरलेल्या बरण्यांना बुरशी लागून जिन्नस खराब होऊ नयेत, म्हणून आमची आई त्या झाकणांना सुती कापडाचे दादरे बांधून ठेवायची. याव्यतिरिक्त ताक-दह्यासाठी छोट्या बरण्या-सट वगैरेही आमच्या घरी होते. त्या त्या बरणीत ठरलेला ठरावीक जिन्नसच ठेवला जायचा. ही सर्व भांडी आम्ही वापरत होतो, त्याची आठवण झाली. मात्र आता कालपरत्वे स्वच्छता, कल्हई, महागाईच्या कारणांमुळे तांब्यापितळेची भांडी वापरणे बंद झाले.

 

अगदी एक गमतीशीर आठवण आहे, ती सांगण्याचा मोह आवरत नाही, म्हणून सांगते. वर उल्लेख केलेल्या चिनी बरण्यांच्या संदर्भात.

 

 

 

आईने मला आणि माझ्या बहिणीला “अगं मीना-मेधा, ती बरणी द्या बरं. कान धरून बरणी उचला.” असं सांगितलं. (पुढे आमच्या कृतीचं वर्णन वाचल्यावर ‘सांग काम्या ओ नाम्या’ ह्या उक्तीचा प्रत्यय येईल.)

 

 

झालं. आम्ही दोघी बहिणींनी काय केलं असेल? खाली वाकून आम्ही दोघींनी स्वत:चे दोन्ही कान हाताने धरले आणि दोन्ही कोपरांनी बरणी उचलायला लागलो..