पटवर्धन संस्थानिकांच्या गणेशभक्तीची साक्ष देणारी गणेशमंदिरे

 

 

मिरजेतील ऐतिहासिक गणेश तलावासमोरील संस्थानकालीन गणेशमंदिर प्रसिद्ध असून मिरज संस्थानचे अधिपती श्रीमंत गंगाधरराव गोविंद पटवर्धन उर्फ बाळासाहेब पटवर्धन (पहिले) यांनी सन 1799मध्ये हे मंदिर बांधले. या मंदिराच्या स्थापनेसंदर्भातील कागदपत्रे मिरज इतिहास संशोधन मंडळाच्या कुमठेकर संग्रहालयात आहेत. मिरजेतील गणेश तलावासमोरील गणेशमंदिर हे मिरजेतील गणेशभक्तांचे श्रद्धास्थान आहे. गंगाधरराव हे धार्मिक वृत्तीचे होते. त्यांनी मिरजेत कृष्णा नदीवर प्रेक्षणीय असा घाट आणि मार्कंडेश्वराचे मंदिर बांधले. मिरजेत पाण्याची चांगली सोय व्हावी, म्हणून गणेश तलाव बांधला.

तळ्यावरील हे गणेशमंदिर बंदिस्त असून आतमध्ये मोठा लाकडी सभामंडप, अंतराळ आणि गाभारा आहे. मंदिरातील गणेशमूर्ती काळ्या पाषाणातील असून अतिशय रेखीव आहे. संस्थानकालात मंदिरात विविध धार्मिक कार्यक्रम सातत्याने होत. मिरजेच्या सर्वच पटवर्धन संस्थानिकांची या मंदिरावर श्रद्धा होती. हे मंदिर मिरजेतील अनेक महत्त्वाच्या घटनांचे साक्षीदार आहे. गणेशमंदिरासमोर असणार्‍या विस्तीर्ण तलावात गणेशमूर्तीचे विसर्जन होते. तलावासमोर हे मंदिर हे बांधण्यात आल्याने त्याला ‘तळ्यावरील गणेशमंदिर’ या नावाने संबोधण्यात येते. सात वर्षांपासून या मंदिरात पटवर्धन संस्थानिकांच्या सध्याच्या वंशजांमार्फत गणेशोत्सव करण्यात येत आहे. मंदिरात होणार्‍या या उत्सवात विविध धार्मिक आणि सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे आयोजन करण्यात येते.

 

 

गणपती पंचायतनच्या नैमित्तिक खर्चासाठी संस्थानाच्या विविध गावांतील जमिनी इनाम दिल्या होत्या. गणेशमंदिराच्या आसपासचा परिसर यामुळे गेल्या 150 वर्षांपासून विकास पावत गेला. याच गणेशाच्या नावाने सांगलीची गणपती पेठ बाजारपेठ वसलेली. 1952मध्ये या गणेशमंदिरासमोर लाल रंगातील दगडाची कमान उभारण्यात आली. त्यासाठी दुसर्‍या चिंतामणरावांच्या काळात या मंदिराची उर्वरित कामे पूर्ण करण्यात आली.

 

मुख्य मंदिरात संगमरवरातील ऋद्धी-सिद्धीसह असलेल्या गणेशाची मूर्ती सुबक आहे. गणपती पेठेच्या प्रशस्त रस्त्यावरूनही ही मूर्ती दिसते. सध्याच्या कोरोना काळातही लोक रस्त्यावरून या मूर्तीचे मनोभावे दर्शन घ्यायचे. मुख्य मंदिराभोवती चिंतामणेश्वर हे महादेवाचे, चिंतामणेश्वरी हे देवीचे, सूर्यनारायण आणि लक्ष्मीनारायण अशी चार मंदिरे आहेत. ही चार व एक मुख्य मंदिर असे गणपती पंचायतन म्हणून ओळखले जाते.

येथे दर वर्षी भाद्रपद महिन्यात पाच दिवस गणेशोत्सव साजरा केला जातो. या काळात कीर्तन, प्रवचने असे कार्यक्रम होतात. संस्थानकाळात गणेशोत्सवाचे स्वरूप उत्सवी होते. नामांकित हरदासांचे, गवयांचे अणि नृत्यांगनांचे कार्यक्रम व्हायचे. सांगलीच्या भुईकोट किल्ल्यातील दरबार हॉलमध्ये हे कार्यक्रम व्हायचे. अलीकडे विद्यमान राजेसाहेब विजयसिंहराजे यांनी मंदिराच्या जीर्णोद्धाराकडे विशेष लक्ष दिले आहे. मंदिराचे सुशोभीकरण करण्यात आले असले, तरी मंदिराची मूळची सजावट कायम ठेवण्यात आली आहे. गणेशोत्सवालाही त्यांनी शाही रूप दिले आहे. उत्सवात पाचव्या दिवशी अवघी सांगली पंचक्रोशी सांगलीत येते. लोकप्रतिनिधी, शासकीय प्रतिनिधी अशी सारी मंडळी हजर असतात. राजेसाहेबांच्या कुटुंबातील राजकन्या भाग्यश्री पटवर्धन यांच्यासह सर्वांची उत्सवाला आवर्जून हजेरी असते. पूर्वी मिरवणुकीत हत्ती, घोडे असा लवाजमा असे. संस्थानचा लाडका हत्ती सुंदर गजराज आणि बबलू यांचीही मोठी कारकिर्द राहिली. ते मिरवणुकीत अग्रभागी असायचे. या मिरवणुकीवर गणेशभक्तांकडून पेढे-खोबर्‍याची उधळण होत असते. आता शहरातील अनेक मंडळांचे कार्यकर्ते या मिरवणुकीत सामील होतात, तसेच साहसी खेळाची प्रात्यक्षिके होतात. संस्कार भारतीची पथके रांगोळ्या काढत मिरवणूक मार्ग सजवतात.

इथे असतो ‘चोरगणपती’

गणेशदुर्गातील दरबार हॉलमध्येही गणेशाची स्थापना करण्यात येते. ही प्रथा गेल्या 200 वर्षांपासून जपण्यात आली आहे. गणेशमंदिराची उभारणी केल्यानंतर चिंतामणरावांनी भाद्रपद शुद्ध प्रतिपदेपासून उत्सव सुरू केला. या उत्सवासाठी लाकूड, भुसा आणि कागदाचा लगदा वापरून गणेशमूर्ती तयार करण्यात येते. याला अलीकडील काळात ‘चोरगणपती’ असे म्हटले जात असले, तरी तसा ऐतिहासिक कागदपत्रांत संदर्भ सापडत नाही. मात्र उत्सवच्या आधीच हा गणपती गुपचुप, चोरीछुपे बसवला जातो. उत्सवादिवशी तो सर्वांच्या नजरेत येतो.

 

 

 

परशुरामभाऊ पटवर्धन यांना तासगावचा सुभा मिळाला. त्यांनीही तिथे गणेशमंदिर उभारले. तासगावचे गणेशमंदिर हे दाक्षिणात्य स्थापत्यकलेचा नमुना आहे. दक्षिण स्वार्‍या करणार्‍या परशुरामभाऊंनी दक्षिणेप्रमाणेच तासगावमध्ये असे मंदिर उभारण्याचा संकल्प केला आणि तडीस नेला. त्यामुळे अशी मंदिरे महाराष्ट्रात कुठेही आढळत नाहीत. असे गोपुर दक्षिण भारतातच दिसते. या मंदिरात उजव्या सोंडेचा गणेश आहे. हेदेखील वेगळेपण आहे.