पर्याय उत्सव - पर्वकाळाची 500 वर्षे!

हे मठ-शिष्यपरंपरा जेव्हा आपला श्रीकृष्ण मंदिरातील पूजा-व्यवस्थापनाचा कार्यकाळ संपवतात आणि दुसर्‍या मठावर ती जबाबदारी सोपवतात, तेव्हा त्या उत्सवास ‘पर्याय’ असे म्हणतात. हे एक प्रकारचे अधिकार हस्तांतरणच असते. पलिमार मठापासून हे चक्र सुरू होते, ते पेजावर मठापर्यंत संपते, मग पुन्हा पलिमार मठापासून सुरू होते. या दोन वर्षांच्या कार्यकाळात ज्या मठाचा पर्याय असतो, तो मठ-मंदिराचे संपूर्ण व्यवस्थापन सांभाळतो. त्या विशिष्ट मठास ‘पर्याय मठ’ असे म्हटले जाते व त्या मठाच्या संन्याशांना - मठाधिपतींना ’पर्याय स्वामी’ असे म्हणतात.

उडुपी श्रीकृष्णाला रोज एकूण 18 पूजा-सेवा अर्पण केल्या जातात. यात पहाटेपासून रात्रीपर्यंत अनेक पूजा-सेवांचा समावेश असतो. त्यातील काही पूजा व सेवा पर्याय स्वामींशिवाय कोणीही सादर करू शकत नाही, असा दंडक आहे. त्यापैकी काही म्हणजे गो पूजा, अक्षयपात्र पूजा, अवसर सनकादि पूजा, महापूजा, चामर सेवा इत्यादी. आचार्यांच्या व्यवस्थापन कौशल्याचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे जर पर्याय स्वामींना कारभार पाहणे किंवा वरील सेवा, पूजा करणे शक्य नसेल, तर त्यांच्या अनुपस्थितीत मंदिराचा कारभार पाहण्यासाठी, पूजा करण्यासाठी दोन-दोन मठांच्या जोड्या केल्या आहेत, ज्यांना ‘द्वंद्व मठ’ असे म्हणतात. अशा वेळी द्वंद्व मठातील मठ-शिष्यपरंपरा मंदिराचा कारभार सांभाळते. उदा. पलिमार मठाच्या स्वामींना पर्याय करणे शक्य नसेल, तर अदमार मठाचे संन्यासी पर्यायाची जबाबदारी घेतात.

भावी पर्याय स्वामी पर्यायाच्या दिवशी - म्हणजे मकर संक्रांतीपासून चौथ्या-पाचव्या दिवशी पहाटे 3 वाजता उडुपीजवळील दंडतीर्थ येथे स्नानासाठी जातात. तिथून जोडूकट्टे या ठिकाणी येतात. तिथे इतर संन्यासी भावी पर्याय स्वामींच्या स्वागतार्ह आलेले असतात. त्या ठिकाणाहून उरलेल्या सात संन्याशांची मिरवणूक निघते व ते उडुपीत प्रवेशतात. उडुपीतील पर्याय स्वामी या सर्वांचे स्वागत करतात. पुढील दोन वर्षे निर्विघ्नपणे पार पडावीत यासाठी भावी पर्याय स्वामी उडुपीतील सर्व देवतांचे आणि मध्वाचार्यांचे आशीर्वाद घेतात, तसेच श्रीकृष्णाचेही दर्शन घेतात. त्यानंतर पूजेचे सर्व अधिकार माजी पर्याय स्वामींकडून भावी पर्याय स्वामींना हस्तांतरित केले जातात. उडुपीला आचार्यांच्या आदेशानुसार 365 दिवस मोठ्या प्रमाणात अन्नदान केले जाते. उडुपीला अक्षय पात्र आहे अशी श्रद्धा आहे. त्यामुळेच उडुपीस ‘अन्नब्रह्म’ असेही म्हणतात. त्या अक्षय पात्राचेही हस्तांतरण होते व त्यानंतर माजी पर्याय स्वामी भावी पर्याय स्वामींना सर्वज्ञपीठावर बसण्याची विनंती करतात. उडुपीला कृष्णमंदिरात आचार्य प्रवचनाला बसत, ती एक शिळा होती, त्यावरच एक संन्यासपीठ बांधले गेले. आचार्यांना सर्वज्ञाचार्य ही पदवी असल्याने त्या पीठास ‘सर्वज्ञपीठ’ असे म्हणतात. हे उडुपी कृष्ण मठातच आहे. पर्याय स्वामी याच सर्वज्ञपीठावर विराजमान होतात. त्याच वेळी आधीच्या स्वामींचा पर्याय संपून नवीन स्वामींचा पर्यायकाळ सुरू होतो. त्यानंतर आठही मठांचा दरबार भरवला जातो, ज्यास ‘पर्याय दरबार’ असे म्हणतात. त्यामध्ये पंडितांचा व विविध क्षेत्रांतील मान्यवरांचा सत्कार करण्यात येतो, तसेच व्यवस्थापन पाहण्यासाठी मठातील सदस्यांची नेमणूक केली जाते. भावी पर्याय स्वामी दोन वर्षांच्या काळात कोणते उपक्रम हाती घेणार आहेत याची घोषणा करतात व अशा प्रकारे पर्याय सोहळा संपन्न होतो.

या वर्षी शिक्षणक्षेत्रात विशेष योगदान असलेल्या अदमार मठाचा पर्याय संपून कृष्णापूर मठाचे श्रीविद्यासागरतीर्थ चौथ्यांदा पर्यायपीठावर विराजमान होणार आहेत. प्रसिद्धिपराङ्मुख व ज्ञानवृद्ध-तपोवृद्ध असे त्यांचे व्यक्तिमत्त्व आहे.