दुसर्या शीतयुद्धाची नांदी?
01 Dec 2023 18:18:53
@दिवाकर देशपांडे
हमास आणि इस्रायल यांच्यात सहा दिवसांचा युद्धविराम झाला असला, तरी हा युद्धविराम पूर्ण शांततेकडे जाण्याची अजिबात शक्यता नाही, उलट हे युद्ध दुसर्या शीतयुद्धाची नांदी ठरण्याची शक्यता दिसत आहे. भारताचा विचार करता, भारताने या युद्धात तटस्थ भूमिका घेतली, तरी ती अमेरिका-इस्रायलकडे झुकलेली ठेवावी लागणार आहे. कारण भारताचे या देशांशी हितसंबंध दृढ होत आहेत. जग आणि अमेरिकेसारखी सत्ता या युद्धात गुंतलेली असेल तर चीनचा आशियातील साहसवाद वाढण्याचीही शक्यता नाकारता येत नाही. एकंदरच या सर्व घडामोडी जगासाठी चिंता निर्माण करणार्या आहेत.
हमास आणि इस्रायल यांच्यात सहा दिवसांचा युद्धविराम झाला असला, तरी हा युद्धविराम पूर्ण शांततेकडे जाण्याची अजिबात शक्यता नाही, उलट हे युद्ध दुसर्या शीतयुद्धाची नांदी ठरण्याची शक्यता दिसत आहे. इस्रायल-हमास युद्धाने जग पुन्हा दोन गटांत विभागले गेलेले दिसत आहे. हमासला इराण, रशिया आणि चीन यांनी उघड पाठिंबा दिला आहे, तर इस्रायलच्या मदतीसाठी अमेरिकेने आपले नौदल भूमध्य सागरात आणून उभे केले आहे. पश्चिम आशियातील राजकारणात इराण व सौदी अरेबिया यांच्यामध्ये चीनने मध्यस्थी केल्यानंतर इराणचा प्रभाव वाढताना दिसत आहे. इराणचा असा प्रभाव वाढणे अमेरिकेच्या भूराजनीतिक धोरणासाठी घातक आहे. विशेषत: अब्राहम करारानंतर सौदी अरेबिया व अरब अमिरात अमेरिकेच्या भूराजनीतिक व्यूहात सामील होण्याची तयारी करीत असतानाच हमासने इराणच्या प्रेरणेने हा हल्ला करून या व्यूहात खोडा घातला आहे. त्यामुळेच हमास व इस्रायल यांच्यातील सहा दिवसांच्या युद्धविरामाचा फायदा अमेरिकेने व इस्रायलने इराण पुरस्कृत हेजबोल्ला आणि हुती यांच्या ठाण्यांवर हल्ला करण्यासाठी घेतला. या दोन्ही दहशतवादी संघटनांनी इस्रायलवर क्षेपणास्त्र व ड्रोन हल्ले केले आहेत. हेजबोल्ला ही संघटना लेबनॉन व सीरियामधून इस्रायलवर हल्ले करीत आहे, तर हुती ही दुसरी इराणपुरस्कृत संघटना येमेनमधून इस्रायलवर हल्ले करीत आहे. हुतीने तर अमेरिकेच्या विमानवाहू नौकांवरही हल्ला करण्याचा प्रयत्न केला आहे. हुतीने इस्रायलवर 45 क्रूझ क्षेपणास्त्रे आणि 19 ड्रोनच्या साह्याने इस्रायलवर हल्ला केला आहे. त्यामुळे इस्रायल आणि पूर्व भूमध्य सागरापर्यंत मर्यादित असलेले हे युद्ध तांबड्या समुद्रापर्यंत पसरण्याची शक्यता निर्माण झाली आहे. इस्रायल किंवा अमेरिकेबरोबरच्या युद्धात अधिकृतपणे भाग घेण्याऐवजी इराणने हेजबोल्ला व हुती या दहशतवादी संघटना स्थापून त्यांच्यामार्फत हे युद्ध लढण्याचे ठरवलेले दिसते. पण या दोन्ही संघटनांनी केलेले हल्ले त्यांना महागात पडत आहेत, असे सध्यातरी दिसते. कारण या संघटनांवरील प्रतिहल्ल्यात इस्रायलबरोबर अमेरिकेच्या विमानवाहू नौकेवरील लढाऊ विमानांनीही भाग घेतला आहे. हुती दहशतवाद्यांनी केलेल्या हल्ल्यानंतर अमेरिकेने तांबड्या समुद्रातही आपल्या युद्धनौका पाठवल्या आहेत व तेथून अमेरिकेने हुतीच्या क्षेपणास्त्र व रडार तळांवर हल्ले करून ते नष्ट करून टाकले आहेत.
इस्रायलनेही लेबनॉन व सीरियातील हेजबोल्लाच्या भूमिगत तळांवर हल्ले केले आहेत. अमेरिकेने आयसेनहॉवर ही आपली विमानवाहू नौका आपल्या ताफ्यासह इराणपासून 300 किलोमीटर अंतरावर अरबी समुद्रात तैनात केली आहे. या ताफ्यात क्षेपणास्त्रे डागू शकणार्या युद्धनौका व पाणबुड्या आहेत. तर पूर्व भूमध्य समुद्रात अमेरिकेने जेराल्ड फोर्ड ही विमानवाहू नौका आपल्या ताफ्यासह उभी केली आहे. ही युद्धनौका लेबनॉन, सीरिया आणि पश्चिम इराणमधील लक्ष्यांवर क्षेपणास्त्र हल्ले करू शकते. आतापर्यंत इराणने प्रत्यक्षपणे या युद्धात भाग घेतलेला नाही, पण हेजबोल्ला व हुती या आपल्या दहशतवादी संघटनांना पुढे करून इराण या युद्धात सहभागी झाला आहे. इराणने या दोन पुरस्कृत दहशतवादी संघटनांमार्फत का होईना, पण या युद्धात भाग घेणे रशियाच्या हिताचे आहे. त्यामुळे एकतर अमेरिकेचे युक्रेन युद्धाकडे दुर्लक्ष होईल आणि दुसरे म्हणजे रशियन युद्धसामग्रीला इराणकडून मागणी मिळेल. चीनलाही अमेरिका पश्चिम आशियातील युद्धात अडकणे सोयीचे आहे, त्यामुळे तैवानकडे अमेरिकेचे दुर्लक्ष होईल असे चीनलाही वाटते. अमेरिका या युद्धात गुंतल्यास नाटोच्या सदस्य देशांनाही या युद्धात सहभागी व्हावे लागेल.
अमेरिकेचे अध्यक्ष ज्यो बायडेन यांनाही आपण कणखर नेते आहोत हे येत्या निवडणुकीत सिद्ध करायचे असल्यामुळे ते इराणविरुद्धच्या कारवाईला गती देण्याची शक्यता आहे. हमासवरील कारवाई पूर्ण झाल्यावर इस्रायल हेजबोल्लावरील हल्ल्याचे निमित्त करून इराणमधील अणुकेंद्रांवर व अन्य लष्करी ठाण्यांवर हल्ले करण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. त्यात अमेरिकाही सहभागी होईल. तसे झाल्यास रशिया व चीन अरबी समुद्रात, तांबड्या समुद्रात व भूमध्य समुद्रात आपल्या नौदलाचा वावर वाढवतील. चिनी नौदलाचा अरबी समुद्रातील वावर भारतासाठी डोकेदुखी वाढवणारा असणार आहे, त्यामुळे भारतीय नौदलालाही सावध राहावे लागेल. थोडक्यात पश्चिम आशियातील स्थिती अधिक स्फोटक बनून पश्चिम आशियाई देशांशी होणार्या भारताच्या व्यापारावर ताण येऊ शकेल.
तिकडे इस्रायलने उत्तर गाझा पट्टीतील आपली कारवाई जवळजवळ पूर्ण केली आहे. हमासची भुयारातील सर्व ठाणी नष्ट केली आहेत, तसेच इस्पितळात स्थापन केलेली ठाणी निर्दयपणे मोडून काढली आहेत. पण आता दक्षिण गाझा पट्टीतील कारवाई अधिक कठीण असणार आहे, कारण गाझातील सर्व पॅलेस्तिनी नागरिक दक्षिण भागात एकवटले आहेत. त्यामुळे तेथील हमासच्या भुयारांवर हल्ले करणे अवघड होणार आहे. शिवाय ही भुयारे जमिनीखालून इजिप्तच्या भूप्रदेशात घुसली असण्याची शक्यता इस्रायली संरक्षण दलाने व्यक्त केली आहे. तसे असल्यास इजिप्तच्या भूप्रदेशात प्रवेश करून ती नष्ट करावी लागतील. इजिप्त त्याला तयार होण्याची शक्यता कमी असेल किंवा इजिप्त आपल्या सुरक्षा दलांकडूनच हे काम करून घेईल. हे सर्व युद्धाची व्याप्ती वाढवणारे व पुरवठा साखळ्यांवर ताण निर्माण करणारे आहे.
पश्चिम आशियातील या युद्धामुळे युक्रेन युद्धाकडे जगाचे दुर्लक्ष होते आहे, हे रशियासाठी फायद्याचे असले तरी हे युद्ध रशियावरचा आर्थिक ताण वाढवणारे ठरणार आहे. तसेच अमेरिका या युद्धात उतरलेली असल्यामुळे इराणचा प्रभाव कमी झाल्यास ते रशियासाठी अडचणीचे ठरू शकते. युक्रेन युद्धाच्या सुरुवातीच्या काळात भारतासारख्या देशाने रशियाकडून मोठ्या प्रमाणात तेलाची खरेदी केल्यामुळे रशियाच्या अर्थव्यवस्थेचा दम टिकून होता, पण आता ही खरेदी कमी झाली आहे. पण पश्चिम आशियात युद्ध भडकले व त्याची व्याप्ती वाढली, तर रशियाचा उरलासुरला तेल व्यापारही बंद होण्याची शक्यता आहे. सीरिया हा रशियाचा या भागातील एक भरवशाचा मित्र आहे, पण अमेरिका व इस्रायलपुढे सीरियाचा निभाव लागणे कठीण आहे, त्यामुळे सीरियाने इस्रायली हल्ल्यांना प्रत्युत्तर देण्याचे टाळले आहे.
या युद्धामुळे आपल्या शस्त्रास्त्रांना इराण, सीरिया व लेबनॉनकडून मागणी येईल, अशी रशियाची अपेक्षा आहे. रशियाने दुबईत 13 ते 17 नोव्हेंबर या काळात झालेल्या दुबई एअरशो या प्रदर्शनात रशियाच्या आधुनिक युद्धसामुग्रीचे प्रदर्शन मांडले होते. पण युक्रेन युद्धानंतर रशियाच्या उत्पादनांचा दर्जा कायम राहिला नाही असे मत व्यक्त केले जात आहे, त्यामुळे रशियाला या प्रदर्शनातून फारसा फायदा झाला नाही.
हमास व इस्रायल युद्धाची व्याप्ती भारतासाठी अडचणी निर्माण करणारी ठरू शकते. एकतर या युद्धामुळे भारत पश्चिम आशिया व युरोप हा आर्थिक मार्ग लांबणीवर पडला आहे. दुसरे भारताला अरब देशांकडून तसेच इराणकडून होणारा तेलपुरवठा अडचणीत येणार आहे. इराणवरचे हल्ले वाढले तर तेथील चाबहार बंदरातील भारताचे दळणवळणही अडचणीत येऊ शकते. मुख्य म्हणजे भारताने या युद्धात तटस्थ भूमिका घेतली, तरी ती अमेरिका-इस्रायलकडे झुकलेली ठेवावी लागणार आहे. कारण भारताचे या देशांशी हितसंबंध दृढ होत आहेत. जग आणि अमेरिकेसारखी सत्ता या युद्धात गुंतलेली असेल तर चीनचा आशियातील साहसवाद वाढण्याचीही शक्यता नाकारता येत नाही. एकंदरच या सर्व घडामोडी जगासाठी चिंता निर्माण करणार्या आहेत.