या सम हा...
Total Views |
@हेमकांत नावडीकर 9823054241
बुजुर्ग व्यक्तिमत्त्वांसमोर आपला सर्व बहुमान आणि प्रतिष्ठा विसरून क्षणार्धात झुकणारे झाकीरभाई. वलयांकितांपासून वलय नसलेल्या कलाकारांना आपल्या संगतीने वलय प्राप्त करून देणारे झाकीरभाई. सूक्ष्मातील सूक्ष्म मात्रांच्या अवघड हिशोबाला हसत हसत कलेचे परिमाण देणारे झाकीरभाई. जुन्या काळातील पांडित्यपूर्ण तबला सुगम करून जगभरातील संगीत श्रोत्यांना तालाचा आणि लयीचा आनंद देणारे असामान्य तबलावादक. तरुणाईला आपल्या अद्भुत वादनाने सदैव प्रेरित करणारे, वादन आणि वादकांना आधुनिकतेचा साज चढवणारे, एकमेवाद्वितीय, अजातशत्रू झाकीरभाई.
त्या दिवशी संध्याकाळपासूनच बातम्या, विचारणा, कुजबुज आणि फोनाफोनी सुरू झाली आणि जी बातमी कधीही यायला नको होती, ती बातमी दुर्दैवाने शेवटी आलीच. देह नश्वर वगैरे मनाला कितीही समजावले तरीही पद्मविभूषण उस्ताद झाकीर हुसेन यांच्या निधनाच्या बातमीने मनाची अस्वस्थता कमी होईना. इतक्या वर्षांच्या सांगीतिक प्रवासाचे अदृश्य साथीदार, कधी श्रोता म्हणून, मग तबल्याचा विद्यार्थी म्हणून, कधी बंदिशचे संयोजकत्व म्हणून आणि आमच्या सांगीतिक जाणिवा, ज्ञान, समज प्रगल्भ आणि समृद्ध करणारे, आयुष्याच्या प्रवासात प्रत्येक वळणावर किंवा सरळमार्गी आयुष्यातही सांगीतिक कक्षा रुंदावणारे झाकीरभाई नावाचे लोभस व्यक्तिमत्त्व त्यांच्या अकाली निधनाने चटका लावून गेले.
संगीत हा शब्द समजणार्या प्रत्येकाच्या मनाची तार छेडणारे, त्याला ताल-लयीचे भान देणारे, शास्त्र समजले नाही तरी संगीताचा आनंद देणारे हे देखणे व्यक्तिमत्त्व, सर्वांच्याच गळ्यातले ताईत आणि लाडले होते. त्यांच्या निधनाने एकदम आमचा सगळा सांगीतिक प्रवासच समोर उभा राहिला. आता वयाची साठी ओलांडल्यावर लक्षात येते की, नकळत्या वयापासूनच झाकीरभाई आमच्या आयुष्याचेही साथीदार होते. ते महान तबलावादक तर होतेच; पण असे अनेक प्रसंग पाहिले आहेत, ऐकले आहेत, त्या प्रत्येक प्रसंगातून झाकीरभाई हे तबलावादक याशिवाय व्यक्ती म्हणूनही खूप मोठे होते आणि या दोहोंमुळे ते कलाकार म्हणून सर्वश्रेष्ठ होते हे निर्विवाद.
फक्त उस्ताद पंडितांपर्यंत सीमित राहिलेला तबला, भारतीय संस्कृतीत वाढलेल्या प्रत्येक घरात संगीत न जाणणार्या मुलांपर्यंत पोहोचवणारे उस्ताद झाकीर हुसेन हे एक द्रष्टे, क्रांतिकारक तबलावादक म्हणले पाहिजेत. इथल्या घराघरांतील पालक आपल्या मुलाने अभ्यासाशिवाय ‘बेटा, तू झाकीरजींसारखा तबला वाजवणार ना?’ असे आजही म्हणताना आपण पाहात आहोत, ही केवळ झाकीरभाईंच्या तपश्चर्येची ग्वाही आहे. सामान्यांपासून बुजुर्ग तबलावादकांची दाद घेणारे त्यांचे वादन होते. तबला एकल वादन करताना तबल्यातील सूक्ष्म लयकारीचे त्यांना जनकच म्हणावे लागेल. सूक्ष्म लयकारीची त्यांनी आमच्या पिढीला नुसती ओळखच करून दिली नाही, तर एकूण तबला एकल वादनाचेे परिमाण आणि स्तर त्यांच्यामुळे बदलून गेला. नव्या, हुशार, तल्लख बुद्धीच्या पिढीला तबल्यांमध्ये अनेक शक्यता दिसू लागल्या. तबला आस्वादनाचा नवा पदरच त्यांनी नव्या पिढीसमोर उलगडून दाखवला. या नव्या भाषेची या पिढीला ओळख झाल्यावर, झाकीरभाईंच्या प्रतिभेची जणू नव्याने ओळख तबला क्षेत्राला झाली. त्यांचे एकल वादन ऐकताना बुद्धीला मिळणारे खाद्य, त्या सूक्ष्मतेच्या पसार्याचा अवाढव्य आवाका, झाकीरभाईंच्या नवनवोन्मेषशाली प्रतिभेने मैफलीत ऐकताना मिळणारा आनंद द्विगुणित करत असे. ते उपज अंगाचे अनभिषिक्त सम्राट होते. त्यांच्या प्रत्येक मैफलीतले उपज अंग प्रत्येकाला मोहित करणारे तसेच प्रेरित करणारेही होते. त्यांचे वडील व महान तबलावादक उस्ताद अल्लारखा खां यांची तालीम, पं. रविशंकर, उस्ताद अली अकबर खां यांसारख्या महान संगीत विभूतींच्या मांडीवर गेलेले झाकीरभाईंचे बालपण आणि लहान वयातच मैफलींच्या निमित्ताने संपूर्ण जगभर केलेली भ्रमंती, यामुळे हिंदुस्थानीच नव्हे, तर दाक्षिणात्य, पाश्चात्त्य असो, नाही तर पौर्वात्य, सर्व तालशास्त्रच झाकीरभाईंनी नकळत आत्मसात केले होते. त्यांच्या वादनातील लयकारीची उपज ऐकणे, हे तबल्याच्या विद्यार्थ्यांना आणि रसिकांना जणू एक आव्हानच असे. साथसंगत करताना तर या उपज अंगाचा प्रत्यय अनुभवणे विस्मयकारक असे. पं. रविशंकर, पं. शिवकुमारजी, पं. हरीप्रसादजी यांच्यासारख्या कसलेल्या तालियांबरोबर जणू समोरच्या कलाकारांच्या मनातलेच ओळखणारे झाकीरभाई अनुभवणे म्हणजे आनंदाची परमावधीच असे. कलाकाराने तिहाई किंवा एखादी कल्पनेची उपज वाजवायची व तबलजीने तिचे तबल्यातून उत्तर द्यायचे, असा रिवाज असतो. कलाकाराने एखादी तिहाई घेतली की, कोणते बोल वाजवून त्याला उत्तर द्यायचे आहे, त्याचा हिशोब काय आहे, किती मात्रांचा एक पल्ला आहे, इतक्या सगळ्या गोष्टींचा विचार करून तबलजीला पुढच्या क्षणाला उत्तर द्यायचे असते. झाकीरभाईंच्या बाबतीत ते तबल्याच्या संगतीला असले, की मुख्य कलाकाराने एखादी तिहाई घ्यायचा अवकाश, त्या कलाकाराच्या तिहाईचा पहिला पल्ला वाजत असतानाच, जणू त्याच्या मनातले ओळखल्याइतके सहज झाकीरभाई दुसर्या पल्ल्यापासून, कोणते बोल वाजवायचे, त्याला कसे उत्तर द्यायचे आहे, त्याचा हिशोब काय आहे, किती मात्रांचा एक पल्ला आहे, इतक्या सगळ्या गोष्टींचा विचारही न करता तत्क्षणी त्या कलाकाराच्या बरोबर उत्तर देताना पाहून, प्रत्येक वेळी आणि आजही स्तिमित व्हायला होते. (रसिकांच्या तोंडी अलवारच ‘वाह उस्ताद...वाह’ असे बोल येतात.) त्यांच्या बुद्धी आणि हाताच्या कनेक्शनमध्ये जणू कशाचा अटकावच नव्हता. पं. बिरजू महाराजजींच्या नृत्याच्या कार्यक्रमातही झाकीरभाई आणि त्यांचे सवाल जबाब थक्क करणारे असत. त्यांच्या असंख्य अविस्मरणीय मैफली आज डोळ्यासमोर येताहेत. किंबहुना त्यांची प्रत्येकच मैफल अविस्मरणीय होती. पं. रविशंकर, उस्ताद विलायत खां, उस्ताद अली अकबर खां, पं. निखिल बॅनर्जी, पं. शिवजी, पं. हरीजी, पं. जसराजजी अशा तालियांबरोबरचे त्यांचे वादन काही वेगळेच असे; पण त्याचबरोबर बुजुर्ग कलाकारांबरोबर त्यांचे अगदी उठणे-बसणेही वेगळे व आदरयुक्त असे. त्यांच्या असंख्य मैफली व त्यातले त्यांचे अद्भुत वादन त्यांच्या पुढच्या मैफलीपर्यंत कानात गुंजत असे.
वादनाबरोबरच त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाविषयी बोलणे खूप महत्त्वाचे व आवश्यक आहे असे वाटते. त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वातला असामान्य गुण म्हणजे स्वत:ला सामान्य समजणे! वादनाची तालीम देता येते, घेता येते; पण वर्तनातल्या चांगल्या वागणुकीची त्यांना कधी, कशी आणि कोणी तालीम दिली माहिती नाही; पण खूप लहान वयातच त्यांच्या वागण्यातली प्रगल्भता आणि परिपक्वता सर्वांनी अनेक वेळा अनुभवलेली आहे. त्या वर्षी म्हणजे साधारण 1970 सालची ही गोष्ट असावी. पुण्याच्या सवाई गंधर्व महोत्सवात उस्ताद अहमदजान थिरकवा खांसाहेबांचे वादन होते. खांसाहेबांनी नव्वदी ओलांडली होती. झाकीरभाई त्या कार्यक्रमाला उपस्थित होते. झाकीरभाई त्या वेळी जेमतेम विशीतले. नव्वदीतल्या खांसाहेबांचे वादन साहजिकच त्यांच्या तारुण्याइतके तडफदार नक्कीच नव्हते. ‘समजदार’ पुणेकर श्रोत्यांनी खांसाहेबांच्या वादनाला टाळ्या द्यायला सुरुवात केली. एकोणीस-वीस वर्षांच्या झाकीरभाईंची परिपक्वता अशी की, त्यांनी खांसाहेबांच्या समोरील माइक ओढून घेतला व ‘समजदार’ श्रोत्यांना, नव्वद वर्षांची व्यक्ती अशी तबला वाजवते आहे आणि तुम्हाला ऐकायची तमीज नाही, अशी ‘समज’ दिली. झाकीरभाईंमधला माणुसकीचा आदर्श घालून देणारा दुर्मीळ गुणधर्म, अशी समज देण्याची परिपक्वता आणि विनम्रता अनेक वेळा अनेकांनी अनुभवली आहे. बुजुर्ग व्यक्तिमत्त्वांसमोर आपला सर्व बहुमान आणि प्रतिष्ठा विसरून क्षणार्धात झुकणारे झाकीरभाई. वलयांकितांपासून वलय नसलेल्या कलाकारांना आपल्या संगतीने वलय प्राप्त करून देणारे झाकीरभाई. सूक्ष्मातील सूक्ष्म मात्रांच्या अवघड हिशोबाला हसत हसत कलेचे परिमाण देणारे झाकीरभाई. जुन्या काळातील पांडित्यपूर्ण तबला सुगम करून जगभरातील संगीत श्रोत्यांना तालाचा आणि लयीचा आनंद देणारे असामान्य तबलावादक. तरुणाईला आपल्या अद्भुत वादनाने सदैव प्रेरित करणारे, वादन आणि वादकांना आधुनिकतेचा साज चढवणारे, एकमेवाद्वितीय, अजातशत्रू झाकीरभाई. झाकीरभाई, तुम्ही थोडी म्हणजे फक्त 27 वर्षे आधी एक्झिट घेतलीत. यापुढेही मैफली होत राहतील; पण मात्रेच्या सूक्ष्माला दाद देण्यासाठी कळत आणि नकळत सहज उंचावणारे हात आणि तो आनंद आता पुन्हा मिळणार नाही याची रुखरुख सदैव अस्वस्थ करत राहील.