संघाची शाखा म्हणजे लोकशाहीचा आधार

 

‘संघात जाऊन तुम्हाला काय मिळते? तुम्ही ब्राह्मणेतर असून संघात कसे? तुम्ही बुद्धिवादी असूनही बंदिस्त विचारसरणी असलेल्या संघात कसे काय रमू शकता?’ या सर्व प्रश्नांची उत्तरे ..

 https://www.vivekprakashan.in/books/why-we-are-in-sangha/

 वेदकाळापासून भारतात ‘लोकसभ्यता’ विकसित होत गेली आहे. या काळात असंख्य मतमतांतरे झाली. अनेक पंथ-उपपंथ आणि संप्रदाय निर्माण झाले. वेगवेगळी दर्शने निर्माण झाली. अनेक भाषांचा व कलांचा विकास झाला. हे सर्व आपले आहे असे आपल्याला वाटते. तीर्थयात्रा करताना ही विविधता बाधा बनत नाही.

2. संघटन कार्याचे नाव सहा महिन्यांनी ठरले. 26 जण बैठकीला होते. तीन नावांच्या सूचना आल्या. 1. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ, 2. जरीपटका मंडळ, 3. भारतोद्धारक मंडळ. मुक्त चर्चा आणि विचारविनिमय झाला; मतदान झाले. ‘राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ’ हे नाव हवे, असे म्हणणारे 20 जण होते. ‘राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ’ या तीन शब्दांचे महत्त्व विशद करणारी दोघा-तिघांची भाषणे झाली. या नावाची निवड झाल्यानंतर डॉक्टरांचे छोटेसे भाषण झाले.

 

 

4. रामटेकच्या यात्रेत सुव्यवस्थेसाठी जावे, असे काही स्वयंसेवकांच्या मनात आले. यात्रेची सुव्यवस्था हा काही एकट्या संघाचा विषय नाही. डॉक्टरांनी अनाथ विद्यार्थिगृहाचे विश्वस्त, बजरंग मंडळाचे पदाधिकारी आणि संघाचे स्वयंसेवक अशी संयुक्त बैठक बोलावली. रामटेकच्या यात्रेच्या व्यवस्थेत लक्ष घालणे आवश्यक आहे, यावर एकमत झाले. काही वेशही ठरला.

 

 

5. काम वाढू लागले; तसे संघटनेची व्यवस्था लावणे आवश्यक झाले. प.पू. सरसंघचालक डॉ. हेडगेवार व त्यांना साहाय्यक म्हणून मा. सरकार्यवाह बाळासाहेब हुद्दार व सरसेनापती म्हणून मार्तंडराव जोग असे त्या वेळच्या संघचालकांच्या बैठकीत ठरवण्यात आले. शाखेवर डॉक्टरांना ‘सरसंघचालक प्रणाम’ देण्यात आला. त्याच दिवशी डॉक्टरांच्या नोंदवहीतील नोंदी पाहण्यासारख्या आहेत.

6. 1929 च्या सुमारास शाखांची भरभराट होत होती. तरुण कार्यकर्त्यांचा उत्साह सारखा वाढत चालला होता. कार्यकर्ते मोठा मेळावा भरवावा म्हणून डॉक्टरांच्या मागे लागले. शिवराज्याभिषेकाच्या दिनी विराट शक्तिप्रदर्शन करावे. स्वयंसेवकांचा आत्मविश्वास व उत्साह वाढेल. डॉक्टरांचे मन सांगत होते, परकीय इंग्रज सरकारच्या डोळ्यावर येईल असे घाईने काही करू नये; पण त्यांनी तरुणांना स्वतः नकार दिला नाही. माननीय संघचालकांना पत्र लिहून मोठा कार्यक्रम घेणे कितपत हितकारक ठरेल याची विचारणा केली. सध्या मोठा मेळावा घेऊ नये असे ठरले.

 

 

7. डॉक्टर आजारी पडले; मृत्यू जवळ आल्याची जाणीव सर्वांनाच झाली. डॉक्टरांनाही झाली असणारच! जवळ बसलेल्या यादवराव जोशींना त्यांनी विचारले, संघाचे वरिष्ठ अधिकारी दिवंगत झाल्यावर त्यांचा अंत्यसंस्कार लष्करी थाटात कराल काय? संघ हे एक मोठे कुटुंबच आहे. कुटुंबप्रमुखासारखे साधे व नेहमीचे स्वरूप असावे.

 

डॉक्टरांच्या जीवनातील सात निवडक प्रसंग सांगण्याचा हेतू संघटनेमध्ये लोकशाही मूल्ये रुजवण्यासाठी डॉक्टरांनी किती सतर्कता राखली ते आपल्या लक्षात यावे.

 

 

डॉक्टरांनी निर्माण केलेल्या परंपरेप्रमाणे संघाचे संपूर्ण कार्य वरपासून खालपर्यंत लोकशाही मूल्यांवर आधारित आहे. प्रत्येक स्तरावर विचारविमर्श, चर्चा, मुक्त मतप्रदर्शन, वैयक्तिक उपासनेचे पूर्ण स्वातंत्र्य, सामूहिक निर्णय व त्याची एकमताने अंमलबजावणी असे कार्यपद्धतीचे स्वरूप असते.

 

 

अखिल भारतीय कार्यकारी मंडळ व अखिल भारतीय प्रतिनिधी सभा अशा दोन बैठका न चुकता दरवर्षी होतात. संपूर्ण कामकाजाची नोंद ठेवली जाते. मागच्या वर्षीच्या बैठकीची नोंद वाचली जाते व अनुमोदित करून घेतली जाते. प्रस्तावावर मुक्त चर्चा होते. कोणालाही थांबवले जात नाही. प्रस्ताव प्रसिद्धीला दिले जातात. दर तीन वर्षांनी संघटनात्मक निवडणुका होतात.

 

 

वर्तमान सरसंघचालक मा. क्षेत्रसंघचालकांशी चर्चा करून नवीन सरसंघचालकांचे नाव ठरवतात. अधिकारी व स्वयंसेवक (बाल, शिशू, स्वयंसेवकदेखील) असा भेद संघात नसतो; सर्वच स्वयंसेवक असतात.

 

 

शाखा संघाचे प्रातिनिधिक स्वरूप आहे. संघशाखेला दरवाजा नाही. ओपन नॅशनल स्कूल. शाखेची आठ-दहा जणांची कार्यसमिती असते. संघात त्याला शाखा संच/टोळी म्हणतात. कार्यसमितीची साप्ताहिक वा पाक्षिक बैठक होते. चर्चेत, विचारविनिमयात व निर्णयप्रक्रियेत सर्व जण भाग घेतात. मागील आढावा आणि पुढील योजना यांचा विचार होतो. नवीन कोण स्वयंसेवक झाले, याची नोंद घेतली जाते.

 

 

 

लोकशाही जीवनमूल्यांनुसार स्वयंसेवकांची जडणघडण सहज होत असते. त्याचा परिणाम आणीबाणीच्या (इमर्जन्सी) संकट कालखंडात दिसून आला. लोकशाही जीवनमूल्यांवर आधारित सर्व मानवी अधिकार कायद्याने रद्द करण्यात आले होते. अन्यायाबद्दल दाद मागण्यास न्यायालयामध्ये जाण्याचेही दरवाजे बंद होते. आणीबाणी हटावी व लोकशाही मूल्यांची पुनर्स्थापना व्हावी म्हणून ‘लोक संघर्ष समितीच्या’ वतीने सत्याग्रहास प्रारंभ झाला. सत्याग्रहात उडी घेणे म्हणजेच घोर अंधारात उडी घेण्यासारखेच होते. पुढे काय होईल? काहीच सांगता येत नव्हते. अशा अनिश्चित स्थितीमध्ये एक लाखाहून अधिक स्वयंसेवकांनी सत्याग्रहात भाग घेतला. आणीबाणी उठवावी लागली. तुरुंगातून सर्व मुक्त झाले. लोकशाही जीवनमूल्यांची पुनर्स्थापना झाली. काही जणांचा जेलमध्येच मृत्यू झाला. कुठेही सरकारी मालमत्तेची तोडफोड झाली नाही.