संघशाखा म्हणजे समरसतेची सरस्वती

अत्यंत प्राचीन काळापासून एक प्रगत व सुसंस्कृत समाज म्हणून आपण या भूमीत राहत आलो आहोत. सभ्य व सुसंस्कृत समाजजीवन सर्वप्रथम येथे विकसित झाले. त्याला येथील भूगोलदेखील कारणीभूत आहे. उत्तरेकडे हिमालय व दक्षिणेकडे सागराने या भूमीचे रक्षण होते. वनस्पतींची विविधता, नद्यांची विपुलता या भूमीत होती. शेतीला पुष्कळ जमीन उपलब्ध होती. समाजजीवन सरळ, सुरक्षित व शांत असावे. त्यामुळे अध्ययन, चिंतन, संशोधन, प्रयोग करण्यास वातावरण अत्यंत अनुकूल होते. प्राचीन ‘प्रज्ञा प्रवाह’ गतिमान असला पाहिजे. ज्ञानाच्या अनेक शाखांचा जन्म या भूमीत झाला आहे. मी कोण? हे अस्तित्व म्हणजे काय? माझा व या अस्तित्वाचा काही संबंध आहे का? माझ्या जन्माचे प्रयोजन काय? जन्म-मृत्यू काय आहेत? असे प्रश्न कुठल्याही मानवसमूहामध्ये उभे राहाणे स्वाभाविक आहे. आपल्या पूर्वजांनी याची जी उत्तरे हजारो वर्षांपूर्वी शोधून काढली ती विज्ञानाच्या कसोटीवर आजही खरी उतरली आहेत.

 

 

1. अस्तित्वाची रचना अखंड मंडलाकार आहे. (अखंड मंडलाकारम् व्याप्त सर्व चराचरम्)

 

2. मानव-मी म्हणजे शरीर, मन, बुद्धी, आत्मा.

 

3. अखिल अस्तित्व एकाच चैतन्याचा आविष्कार आहे. (सर्वम् खलु इदं ब्रह्म)

 

4. मानवदेखील त्या अस्तित्वाचा अविभाज्य अंग आहे. (तत् त्वम् असि.)

 

मानवी मन व बुद्धीची धारणाशक्ती इतकी आश्चर्यकारक आहे की मनुष्य या तत्त्वांची अनुभूती घेऊ शकतो. त्यातच मनुष्य जीवनाचे सार्थक आहे.

 

 

आपल्या संविधानाच्या मूळ प्रतिमध्ये चोवीस चित्रांचा समावेश केला आहे. मोहंजोदडो उत्खननात सापडलेल्या धष्टपष्ुट नंदीबैलाचे पहिले चित्र आहे. दुसरे चित्र प्राचीन श्री गुरुकुलाचे आहे. आपला देश कृषीप्रधान आणि ऋषीप्रधान आहे. कृषी म्हणजे शेती. ॠषी म्हणजे ज्ञान; ज्ञान म्हणजे सत्याचे ज्ञान!

 

 

मानवाला मी म्हणजे केवळ शरीर नाही हे कळले पाहिजे. एकच चैतन्य तत्त्व सर्वत्र विराजमान आहे हे कळले पाहिजे. आपल्याला भूक लागते तशी दुसर्‍याला पण भूक लागत असली पाहिजे हे त्याला कळले पाहिजे. ‘इंटर’ला शिकत असताना उपनिषदातील एक कथा वाचनात आली होती. श्री गुरुकुलातील शिक्षण संपवून दोन भाऊ घराकडे जाणार होते. वाटेत जेवण्यासाठी भाकरी-भाजीची शिदोरी गुरुकुलातून बांधून दिली होती. दुपारी जेवणाच्या हेतूने शिदोरी घेऊन बसले. इतक्यात एक याचक भाकरी मिळेल या हेतूने त्यांच्या जवळ आला. धाकट्या भावाने त्यास भाकरी देण्यास नकार दिला. आम्हालाच पुरणार नाही आणि तुला कुठून द्यायची? मोठ्याने धाकट्याला एक धपाटा मारला व म्हणाला, “बारा वर्षे विद्या शिकून ‘तत् त्वम असि’ हे सत्य विसरलास काय? तुझ्यातील चैतन्य व त्याच्यातील चैतन्य एकच आहे. त्याला जर भाकरी नाकारलीस तर तुला देखील या भाकरीला हात लावण्याचा काही अधिकार नाही.” त्या कथेचे नावच ‘तत्त्वमसि’ होते.

 

 

1. सर्वम् खलु इदम् ब्रह्म 2. तत्त्वमसि अशा वैश्विक शाश्वत सत्यावर आधारित येथील जीवनशैलीचा विकास झाला. त्याला ‘आध्यात्मिक जीवनशैली’ म्हणतात.

 

 

आध्यात्मिक जीवनशैली सर्वकल्याणकारी, पर्यावरणप्रेमी, दीर्घकाल उपयोगी, मानवतावादी जीवनशैली आहे. आध्यात्मिक विचार ‘तत्त्वमसि’ या सत्यावर आधारित असल्यामुळे ‘मैं नहीं तू ही’ हा विचार व्यवहारात सर्व सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक क्रिया-कलापांमध्ये प्रभावी होता. विषमता, उच्चनीचता, भेदभाव याला स्वाभाविकच स्थान नव्हते. सुख, समृद्धी, ज्ञान, आनंद देणारे जीवन असले पाहिजे. शांत, समरस, सुरळीत चालणारे, आपपर भाव नसलेले समाजजीवन हजारो वर्ष चालले असावे.

 

 

सध्या आपल्या देशातील समाजाची स्थिती पाहिली की, सर्वकल्याणकारी, भेदभावरहित, समरस समाजजीवन येथे कधीकाळी होते. यावर विश्वासच बसत नाही! समरसतेची सरस्वती लुप्त केव्हा आणि कशी झाली? हे कळलेच नाही! ‘मैं नहीं तू ही’ या निरहंकारी जीवनशैलीचा लोप झाला. अहंकार वाढवणारी जीवनशैली प्रभावी झाली. शिक्षणाचा, संपत्तीचा, कुटुंबाचा, आपल्या गटाचा अहंकार, धंद्याचा, भाषेचा, वेशाचा इ. कशाचाही अहंकार हा येथील व्यक्तीचा स्वभाव झाला. ‘मी आणि माझे’ हा विचार प्रभावी होत गेला. माणसा-माणसांतील दुरी वाढली. परचक्रापुढे देश टिकला नाही. सुमारे हजार वर्ष देश गुलामीत राहिला. वंश-श्रेष्ठता, उच्च-नीचता, स्पृृश्यास्पृश्यता, अनैतिकता अशा अनेक रोगांनी हिंदू समाजात घर केले. स्वामी विवेेकानंद, महर्षी दयानंद सरस्वती, महात्मा गांधी, स्वातंत्र्यवीर सावरकर, छत्रपती शाहू महाराज, महात्मा फुले, डॉ. बाबासाहेब आांबेडकर, पंडित मदनमोहन मालवीय, नारायणगुरू आदि पूजनीय महापुरुषांनी या रोगातून आपला समाज मुक्त व्हावा म्हणून प्रयत्न केले. या रोगांनी घेतलेली समाजमनाची पकड थोडी ढिली झाली आहे खरी; पण रोगच इतका जुनाट आहे, हाडीमांसी खिळलेला आहे की, केवळ काही महापुरुषांच्या प्रयत्नांनी समाज रोगमुक्त होणार नाही. मनोरोगांनी पीडित असलेल्या प्रत्येक व्यक्तीला या रोगातून मुक्त होण्याची तीव्र इच्छा झाली पाहिजे. “जाती तोडा, अहंकार सोडा” अशा घोषणांनी व आंदोलनांनी रोग संपूर्ण समाजातून जाणार नाही. रोग जुनाट असल्यामुळे उपाय जालीम करावा लागेल. रोगमुक्त व बंधुत्वाच्या नात्याने भारलेला एकसंध समाज निर्माण होईपर्यंत धैर्याने दीर्घकाळ औषध घ्यावे लागेल. आपण कोणत्या असाध्य रोगावर औषध घेत आहोत असे वाटता कामा नये. होेमिओपॅथीमधील औषधाप्रमाणे उपचार असावा. साबुदाणा एवढ्या साखरेच्या गोळ्या खात असताना आपण औषध घेत आहोत असे वाटत पण नाही.

 

 

संघनिर्माता पू. डॉ. केशव बळीराम हेडगेवार यांनी समाजाच्या विघटीत अवस्थेचे व पराभवाचे सखोल चिंतन केले होते. उच्च-नीचता व अस्पश्ृयता याच्या गाठी समाजाच्या रक्तवाहिन्यांमध्ये निर्माण झाल्यामुळे एकमकेांपासून दूर जाण्याचा त्याचा स्वभाव झाला आहे. वर्णश्रेष्ठत्वाचा भार तर आहेच, जाती-उपजातीचे पण अभिनिवेश भरलेले आहेत. मुंबईतील धारावी वस्ती सर्व परिचित आहे. मेलेल्या जनावराचे चामडे बाजूला करणारे एक कुटुंब व त्या चामड्याच्या चपला तयार करणारे दुसरे कुटुंब! पण दोघेही एकमेकांकडे जाणार नाहीत, तेथे पाणी पिणार नाहीत. रोटी व्यवहारच नाही तर बेटी व्यवहार दूरच! भेदाभेद शोधायला जावे तर पाय चिखलामध्ये खोल-खोल रुततच जाईल.

 

 

डॉक्टरांचे निरिक्षण, विश्लेषण, निष्कर्ष सर्वांपेक्षा वेगळे व सर्वांना पटणारे होते. ‘समाजबांधवांचा एकमेकांपासून दूर जाण्याचा स्वभाव बनला आहे’ असा कोणता विषय आहे की, भेदाभेदांच्या वर उठून एकत्र येण्याची प्रेरणा मिळेल. भारत आपली माता आहे. आपण सर्व तिचे संतान आहोत. भारतमातेला वैभवशाली बनवणे हे आपले कर्तव्य आहे. हा विचार कायम पिढी दर पिढी प्रेरणा देत राहील. डॉक्टरांनी प्रयोग म्हणून संघशाखा प्रारंभ केली.

 

 

डॉक्टरांनी अजून एक प्रेरणा सूत्र शाखेला जोडले. ते म्हणजे “तू हिंदू-मी हिंदू, आपण दोघे बंधू-बंधू” जातीचा-वर्णाचा विचारच नाही. एक तासाच्या शाखेत खेळाला फार महत्त्व आहे. बाल, किशोर, तरुण, खेळाच्या आकर्षणामुळे संघशाखेत जमा होऊ लागले. खेळामध्ये कबड्डीला जास्त महत्त्व आहे. कबड्डीमध्ये बाद झालेला खेळाडू परत जिवंत होतो. ‘अमरत्वाचा संदेश देणारा खेळ’. अस्पृश्यता कुठल्या कुठे पळून जाते! मनात विचारच येत नाही. कबड्डी म्हणजे समरसतेचा धबधबा! संघ शाखा म्हणजे होमिओपॅथीची साखरेची गोळी.

 

 

‘तत्त्वमसि’ या शाश्वत सत्याच्या प्रकाशात शाखा चालते. ‘दुसर्‍याची चिंता करणे’ ही शाखेच्या यशाची गुरुकिल्ली आहे. ‘भाऊ म्हणून एकमेकांकडे सहज जायचे.’ अडी-अडचणींमध्ये मदत करायची. कोणी आजारी असेल तर विशेष काळजी करायची. स्वयंपाकघरापर्यंत स्वयंसेवकाचा संपर्क हवा. संघ शाखा म्हणजे समरसतेचा व्यवहार! ‘मैं नहीं तू ही’ याचे आचरण म्हणजे शाखा.

शरीरामध्ये रक्ताभिसरणाचे जे महत्त्व आहे. तेवढेच समाजामध्ये सामाजिक अभिसरणाचे-सामाजिक समरसतेचे महत्त्व आहे. रक्तवाहिन्यांमध्ये कुठे ‘ब्लॉकेज’ झाले तर सर्व कामे चालू असताना देखील एन्जिओप्लास्टी अथवा बायपास करून ‘ब्लॉकेज’ काढावे लागते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी बायपास सर्जरी करून बौद्ध धम्माचा मार्ग प्रशस्त केला आहे. ‘समरसतेची सरस्वती’ पुन्हा प्रवाहित करून छोटे-मोठे अवरोध जे कुठे असतील ते‘सरस्वती’च्या महानदामुळे दूर करावे लागतील. बंधुभावनेचा ‘तत्त्वमसि’ हा धार्मिेक आधार जागा करावा लागेल. शाश्वत व वैश्विक सत्यावर आधारित (आध्यात्मिक सत्यावर आधारित) समाजजीवनाची पुनर्रचना करावी लागेल.

 

 

कोणत्याही प्रकारचा भेदभावविरहित समरस, एकरस हिंदू समाजजीवन निर्माण करणे हेच संघाचे ध्येय आहे. या अवस्थेलाच संघ ‘हिंदू संघटन’ म्हणतो.

 

 

सरसंघचालक डॉ. केशव हेडगेवार, श्रीगुरुजी व बाळासाहेब देवरस हे प्रारंभापासूनचे सहकारी राहिलेले स्वयंसेवक आहेत. 1925 पासून 1994 पर्यंत म्हणजे संघाच्या सुरुवातीपासून सुमारे 70 वर्षे हेच तीन स्वयंसेवक एकानंतर एक परम पूजनीय सरसंघचालक पदावर राहिलेले आहेत. संघस्वयंसेवकांना त्यांनी केलेले मार्गदर्शन नमुना म्हणून थोडक्यात त्यांच्याच शब्दात पाहू.