वराहमिहिरांचे जलशास्त्र

 

प्राचीन भारतीय वाड्:मयात (वेद, रामायण, महाभारत, बृहत् संहिता, कौटिल्याचे अर्थशास्त्र, काश्यपियकृषीसूक्ती आदी ग्रंथ) शेती, जमीन, जल, नक्षत्र, धान्य, पेरणी, साठवणूक यांचा विचार केला आहे. कौटिल्याने आपल्या अर्थशास्त्रात शेतीच्या सर्व अंगोपांगांचा उल्लेख केलेला दिसून येतो. याच परंपरेतील अवंतीनगरातील वराहमिहिर (इ.स. 505 ते 587) ऋषींचा उल्लेख ‘थोर ज्योतिषशास्त्रज्ञ‘ म्हणून होत असला तरी कृषी, जल आणि पर्यावरण क्षेत्रातही त्यांचे स्थान अढळ आहे. उज्जैनच्या चंद्रगुप्त विक्रमादित्याच्या राजसभेतील नवरत्नांपैकी ते एक असल्याचे मानले जाते. वराहमिहिरांनी ‘बृहत् संहिता‘, ‘लघुजातक‘,‘बृहत् जातक‘, ‘पंचसिद्धंतिका‘, ‘बृहत् विवाहपतल‘,‘स्वल्पविवाहपतल‘, ‘होरा रत्न‘, ‘पुष्करण्यादि पद्धती‘, ‘तडाग पद्धती‘ आदी ग्रंथांची निर्मिती केली. अभ्यासाच्या दृष्टिकोनातून ‘बृहत् संहिता‘, ‘पुष्करण्यादी‘, ‘तडाग पद्धती‘ हे जलाशी संबंधित असलेले महत्त्वाचे ग्रंथ आहेत. वराहिमिहिरांनी बृहत् संहितेत ‘अर्भलक्षणाध्याय‘, ‘गर्भधारणाध्याय‘, ‘प्रवर्षणाध्याय‘, ‘दकार्गलाध्याय‘ या चार अध्यायांत मेघवर्णन, मेघोत्पत्ती, जलगर्भोत्पत्ती, पर्जन्यवृष्टी, तिचा काळ व प्रकार, पृथ्वीवर पडलेले पाणी भूगर्भात जिरते ते कोठे असेल? ते कसे ओळखावे? ते कसे बाहेर काढावे? कसे साठवावे? व कसे शुद्ध राखावे याची चर्चा केली आहे.

 

 

वराहमिहिरांची सैद्धांतिक बैठक पर्जन्याच्या उपलब्धतेवर आधारित असल्याचे त्यांच्या आरंभीच्या श्लोकावरून स्पष्ट होते.

 

 

अर्थ : अन्न हे विश्वाचे प्राण आहेत. ही अन्ननिर्मिती पर्जन्यावर अवलंबून आहे. म्हणून (अन्नाचा विचार करण्यापूर्वी) पावसाचा विचार करणे अगत्याचे आहे. या अनुषंगाने त्यांनी मेघावर चेतनत्वचा (स्वतःच्या अस्तित्वाचे भान) आरोप केला आहे. यातून त्यांनी पर्जन्यप्राप्तीसाठी मेघ गर्भधारणेची संकल्पना मांडली आहे. तिचा परामर्श घेऊ या. सस्तन प्राण्यात पुनरुत्पत्ती होताना गर्भधारणा, गरोदरावस्था व प्रसूती असा क्रम असतो. तसाच क्रम पावसाबाबतही असतो. मेघांच्या उदरात पाण्याची गर्भधारणा होते व जलगर्भ मेघांच्या उदरात साधारण साडेसहा महिने (195 दिवस) राहून पक्व होतो आणि मेघातून जलरूपाने त्याची प्रसूती होते. त्यासाठी पाणी, वायू, ध्वनी, विद्युत व धुलियुक्त मेध गर्भधारणेची मूलभूत कारणे आहेत, असे वराहमिहिर सांगतात. पण त्यासाठी हे पाचही घटक एकत्र व एकाच वेळी असणे अनिवार्य नाहीत. यापैकी दोन, तीन वा चार घटक असले तरीही गर्भधारणा होते. पण पाचही घटक असतील तर गर्भ उत्कृष्ट प्रतीचा होतो व असा गर्भ 100 चौ.योजन (1 योजन = 25 चौ. किमी) म्हणजे साधारण 2500 चौ. किमी क्षेत्रावर भरपूर जलवर्षाव करण्याच्या क्षमतेचा असतो. एक, दोन वा तीन घटक कमी असतील तर अर्ध्या अर्ध्या प्रमाणात जलवर्षाव कमी होतो. एकही घटक नसेल तर अर्थातच गर्भधारणा होतच नाही व अवर्षण पडते. या सिद्धांताला अलीकडे नासाच्या संशोधनातून बळकटी मिळाली आहे. भारतीय जलशास्त्र प्रगत असल्याचा हा बळकट पुरावा आहे.