विभाजन विभिषिका स्मृती दिन- पिढ्यानपिढ्यांच्या संघर्षांची शोककथा

पार्श्वभूमी - राजकीय निर्णय आणि अस्थिरता

14 ऑगस्ट हा दिवस ’विभाजन विभिषिका स्मृतिदिन’ म्हणून पाळला जातो. 1947 साली भारताच्या फाळणीने जे अभूतपूर्व मानवी संकट ओढवले, त्यात लाखो निरपराधांचे जीव गेले आणि कोट्यवधी लोकांना आपली वंशपरंपरागत घरेदारे सोडून निर्वासित म्हणून जगावे लागले. या भीषण घटनांच्या स्मृतींपासून बोध घेण्यासाठी आणि पुढील पिढ्यांना त्या घटनेचे दुर्दैवी पडसाद जाणवून देण्यासाठी भारत सरकारने 14 ऑगस्ट हा दिवस विभाजन विभिषिका स्मृतिदिन म्हणून घोषित केला आहे.

 

 

फाळणीचे दुःख कधीही विसरता येणार नाही, असे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी या दिनाच्या घोषणेदरम्यान नमूद केले होते. या दिवसाचे उद्दिष्ट म्हणजे ज्या असंख्य कुटुंबांचे संसार 1947 च्या अमानुष हिंसाचारात उद्ध्वस्त झाले, त्यांचे आदरपूर्वक स्मरण करून भविष्यात असा प्रसंग पुन्हा येऊ नये, यासाठी समाजात जागृती निर्माण करणे होय.

 

 

पाकिस्तानचा स्वातंत्र्यदिन म्हणून ओळखला जाणारा 14 ऑगस्ट, आता भारतात फाळणीच्या भयावह आठवणींना उजाळा देण्याचा दिवस म्हणूनही पाळला जातो. कारण नेमके याच दिवशी 1947 मध्ये ब्रिटिशांनी घाईघाईने भारताची दोन देशांत फाळणी केले आणि त्या निर्णयामुळे अक्षरशः उद्रेक झाला. फाळणीमुळे निर्माण झालेल्या तणावाने आणि द्वेषाने काही तासांच्या आतच सामुदायिक दंगली पेटल्या. लाखो निर्वासित आपले उद्ध्वस्त झालेले संसार घेऊन भारताकडे स्थलांतरित होऊ लागले. हे स्थलांतर इतिहासातील सर्वात मोठ्या मानव स्थलांतरांपैकी एक ठरले - अंदाजे 14 दशलक्ष (1.4 कोटी) लोकांनी आपली घरे सोडून पलायन केले आणि अंदाजे 10 लाख लोक हिंसा, रोग, आत्महत्या वा अन्य आपत्तींत मृत्युमुखी पडले.

 

 

फाळणीच्या या प्रक्रियेत झाला तो मानवतेचा पराभव होता. या अत्याचारांनी संपूर्ण उपखंडात खोल जखमा उमटवल्या आहेत ज्या आजही अनेक कुटुंबांच्या स्मृतीत ताज्या आहेत. विभाजन विभिषिका स्मृतीदिनाचा हेतू हाच आहे की, या जखमा आणि शोकांतिका विसरू नयेत. ज्या पिढ्यांनी हे दु:ख भोगले त्यांच्या कथा पुढील पिढ्यांना कळाव्यात, जेणेकरून इतिहासाची पुनरावृत्ती टाळता येईल. लाखो कुटुंबांच्या उद्ध्वस्त आयुष्यांच्या स्मरणार्थ पाळला जाणारा 14 ऑगस्ट हा दिवस आपल्याला त्या अत्याचारी वेदना आणि त्यागाची जाणीव करून देतो, आणि भविष्यात सावध राहण्याचा संकल्प करायला भाग पाडतो.

 

 

फाळणीनंतर नव्या पाकिस्तान देशात राहणार्‍या लाखो हिंदूंसमोर एक भयंकर वास्तव उभे ठाकले: एका रात्रीतच ते आपल्या जन्मभूमीत परके आणि संशयित ठरले. जे हिंदू पिढ्यानपिढ्या पंजाब, सिंध, बंगाल यांच्या गाव-शहरांत रहात होते, ते आता अचानक नव्या सीमारेषेपलीकडे परकीय नागरिक बनले. पाकिस्तानच्या स्थापनेनंतर तिथे अल्पसंख्याक राहिलेल्या हिंदू व शीख समुदायांना समाज आणि राज्ययंत्रणा दोन्हींकडून दुय्यम दर्जाची वागणूक मिळू लागली. त्यांना त्यांच्या स्वतःच्या भूमीतच अनाथांप्रमाणे वागवले जाऊ लागले, जणू काही ते शत्रुराष्ट्राचे लोक आहेत अशा नजरेने त्यांच्याकडे पाहिले गेले.

 

 

नवजात पाकिस्तानात हिंदूंना सहन करणे अनेक ठिकाणी अवघड बनले. नवीन राज्यातील कट्टरपंथींनी, हिंदूंना आणि इतर गैर-मुस्लिमांना पाकिस्तानात स्थान नसल्याचे स्पष्ट संकेत दिले. फाळणीनंतर अवघ्या काही वर्षांत पाकिस्तानातील हिंदू लोकसंख्येला मोठ्या प्रमाणात पलायन करून भारतात यावे लागले. 1941च्या जनगणनेनुसार अविभाजित पश्चिम भारतात (आजच्या पाकिस्तानात) सुमारे 14.6% लोकसंख्या हिंदू होती; पण स्वतंत्र पाकिस्तान उभा राहिल्यावर अवघ्या चार वर्षांत सुमारे 50 लाख पश्चिम पाकिस्तानातील हिंदू-शीख भारतात निर्वासित म्हणून आले. 1951 सालच्या पहिल्याच पाकिस्तानी जनगणनेत पश्चिम पाकिस्तानात हिंदूंचा वाटा फक्त 1.6% इतका राहिला होता. म्हणजे जवळपास संपूर्ण हिंदू-शीख समाज तेथून नामशेष झाला. याउलट स्वतंत्र भारतात मुस्लीम अल्पसंख्याकांचे प्रमाण त्याच काळात सुमारे 9.8% होते, आणि पुढेही ते सतत वाढत गेले. हा असमतोल दर्शवतो की, पाकिस्तानात हिंदूंसाठी जमीनच शिल्लक राहिली नाही, तर भारतात मुस्लिमांनी आपले स्थान कायम राखले.

 

 

पाकिस्तानात उरलेल्या हिंदूंवर भेदभाव, अत्याचार आणि हिंसेचे सावट सतत होते. अनेक हिंदूंच्या मालमत्ता जप्त झाल्या, मंदिरे तोडली गेली, आणि त्यांना जबरदस्तीने धर्मांतर करण्यासाठी भाग पाडण्यात आले असे संदर्भ आढळतात. अल्पसंख्याकांचे रक्षण करण्याची जबाबदारी नव्या राज्याने प्रभावीपणे पार पाडली नाही; उलट काही घटनांत स्थानिक प्रशासनाने हिंदूंवरील हल्ल्याकडे हेतुपुरस्सर दुर्लक्ष केले. परिणामी, शतकानुशतकांच्या आपल्या मूळ भूमीतच हिंदूंना परके बनून जगावे लागले. अनपेक्षितपणे परके झालेल्या या लाखो हिंदूंना आपल्या जन्मभूमीवरच आश्रितासारखी स्थिती स्वीकारावी लागली. तुमचा इथे काहीच हक्क नाही अशा संदेशाने त्यांचे रोजचे जीवन भीतीयुक्त बनले. शेवटी, असह्य छळ आणि असुरक्षितता यांना कंटाळून त्यांनी आपले जन्मस्थळ सोडून देणेच श्रेयस्कर मानले.

 

 

वास्तविक फाळणीने तेथील हिंदूंना त्यांच्या मातीपासून पूर्णपणे तोडून टाकले. ज्यांना तिथे राहण्याची इच्छा होती अशांनाही पळवून लावले गेले. या अनपेक्षित परकीयपणाच्या भावनेने संपूर्ण समाजाला हेलावून टाकले. पाकिस्तानात राहिलेल्या थोड्याफार हिंदूंनाही पुढील काळामध्ये सतत असुरक्षिततेचा सामना करावा लागला. एकूणच, 1947 च्या फाळणीने हिंदूंसाठी आपल्या स्वत:च्या भूमीतच परके होण्याची शोकांतिका घडवली - जी विभाजन विभिषिकेच्या दुःखद कथानकाची सुरूवात होती.

 

 

 

 

फाळणीची कथा ही केवळ विस्थापनाची नाही, तर प्रचंड रक्तपाताचीदेखील आहे. 1946-47 मध्ये उफाळलेल्या हिंदू-मुस्लीम दंगलींमध्ये लक्षावधी लोकांची निर्घृण हत्या झाली. सुमारे 5 लक्ष निरपराध नागरिक या हिंसाचारात बळी पडल्याचा अंदाज आहे - काही अहवाल तर हा आकडा 8 लक्षांपर्यंत असल्याचे सूचित करतात. ब्रिटनच्या त्या काळच्या उच्चायुक्तांनी फाळणी-दंगलींत किमान 8 लक्ष लोक मारले गेल्याचा अंदाज नोंदवला होता, जो त्या वेळी दिल्या जाणार्‍या 2 लक्ष मृतांच्या अधिकृत दाव्यापेक्षा कितीतरी जास्त आहे. म्हणजे अत्यल्प कालावधीत इतक्या मोठ्या प्रमाणावर मानवी जीविताची हानी झाली, जी जगाच्या इतिहासात अभावाने दिसते.

 

या रक्तरंजित अध्यायाच्या सुरुवातीलाच कलकत्ता, नोआखाली, पंजाब, दिल्ली अशा अनेक ठिकाणी नरक अवतरला. स्थलांतराच्या गोंधळात संपूर्ण गावेच्या गावे मरणाच्या खाईत लोटली गेली. गाड्या भरून मृतदेह येऊ लागले; रेल्वे स्थानकांवर भूत ट्रेन म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या गाड्या पोहोचू लागल्या. काही वेळा या गाड्या आगीत जळतच सीमारेषा ओलांडून येत आणि त्यातील सर्व प्रवासी जळून खाक झालेले असत. रस्ते, महामार्ग आणि शेतवस्ती रक्ताने लाल झाल्याचे वर्णन प्रत्यक्षदर्शी देतात. विशेषत: पंजाब आणि पश्चिम पाकिस्तानात दोन्ही बाजूंनी सूडाचे सत्र सुरू झाले होते. परंतु हिंसाचाराचा मुख्य रोख तेथील हिंदू-शीखांवरच होता, कारण नवनिर्मित पाकिस्तानात त्यांना हद्दपार करण्याची मोहीमच राबवली गेली. दिल्ली आणि बिहारसारख्या भागांतही काही ठिकाणी प्रतिहल्ले झाले, पण त्यांचा आवाका आणि तीव्रता पाकिस्तानातील हल्ल्यांच्या मानाने कमी होता.

 

 

आश्चर्याची बाब म्हणजे, या प्रचंड हिंसाचाराला थांबवण्याची जबाबदारी ज्यांच्यावर होती त्यांचे आश्वासन पूर्णपणे फोल ठरले. खुद्द व्हाइसरॉय लॉर्ड माउंटबॅटन यांनी जून 1946 मध्ये फाळणी मान्य झाल्यानंतर कुठेही रक्तपात होऊ देणार नाही; मी एक सैनिक आहे, जर कुणी दंगा करण्याचा प्रयत्न केला तर मी कठोरात कठोर पावले उचलेन अशी ग्वाही दिली होती. मात्र ही हमी कागदावरच राहिली. प्रत्यक्षात फाळणी अमलात येताच सरकार यंत्रणा कोसळली आणि निर्भयपणे हैदोस घालणार्‍या जमावांना आवरण्यात प्रशासन पूर्णतः अपयशी ठरले. परिणामतः काहीच आठवड्यांत संपूर्ण उपखंड हत्येच्या तांडवाने थरारला.

 

 

फाळणीचा हा रक्तरंजित पैलू पुढील अनेक दशकं सर्वसामान्य लोकांच्या स्मृतींत एक भयावह स्वप्न बनून राहिला. ज्या कुटुंबांनी आप्तस्वकीय या हल्ल्यांत गमावले त्यांची व्यथा शब्दांत सांगता येणार नाही. पिढ्यानपिढ्या हे दुःख त्यांच्या कथांनी आणि लोकगीतांनी जिवंत ठेवले गेले आहे. ’विभाजन विभिषिका’ ही संज्ञाच दर्शवते की भारताची फाळणी हे सीमारेषेचे केवळ राजकीय विभाजन नव्हते, तर ते रक्त आणि अश्रूंनी लिहिलेले मानवी इतिहासाचे एक काळेकुट्ट प्रकरण होते. या प्रकरणाची किंमत मुख्यतः हिंदू आणि शीख समाजाने आपल्या रक्ताने भरली - ज्याचे स्मरण करणे पुढील पिढ्यांसाठी अत्यावश्यक आहे.

 

 

 

फाळणीच्या बीजातून उगवलेली पहिली मोठी हिंसक घटना म्हणजे 16 ऑगस्ट 1946 चा ’डायरेक्ट अ‍ॅक्शन डे’. जुलै 1946 मध्ये मुस्लीम लीगचे नेता मोहम्मद अली जिना यांनी ब्रिटिशांकडून स्वतंत्र पाकिस्तानच्या मागणीला बळकटी देण्यासाठी 16 ऑगस्ट रोजी डायरेक्ट अ‍ॅक्शन डे पाळण्याचे आवाहन केले. आम्हाला युद्ध नको; पण तुम्हाला हवे असेल तर आम्ही ते नक्की स्वीकारू. आम्ही भारत विभागलेला पाहू किंवा भारत उद्ध्वस्त झालेला पाहू, असा उघड इशारा जिना यांनी काँग्रेस नेत्यांना दिला होता. या आक्रमक नार्‍याला प्रतिसाद देत कलकत्ता (आजचे कोलकाता) शहरात त्या दिवशी अभूतपूर्व धार्मिक हिंसाचार उसळला.

 

 

बंगाल प्रांतातील मुस्लीम लीग सरकारने 16 ऑगस्टला विशेष सार्वजनिक सुट्टी जाहीर केली होती. हजारो मुस्लीम समर्थक कोलकात्यात रस्त्यांवर उतरले. त्या वेळचे बंगालचे मुस्लीम लीग पक्षीय मुख्यमंत्री हुसैन सुहरावर्दी स्वतः या मोर्चाचे नेतृत्व करत होते. इतिहासकार यास्मिन खान यांच्या वर्णनानुसार सुहरावर्दी यांनी थेट दंगल भडकावली नसली तरी जमावाला असे स्पष्ट निर्देश दिले की, पोलीस वा सेना हस्तक्षेप करणार नाही. सुहरावर्दींच्या मौन आणि निष्क्रियतेमुळे मुस्लीम जमावाचा उन्माद मोकाट सुटला. दुपारनंतर कोलकात्यात कत्तल सुरू झाली- निष्पाप हिंदू नागरिकांवर तलवारी, चाकू, सोटे यांनी हल्ले झाले; हिंदूंची घरे व दुकाने पेटवली गेली. हा अत्याचार इतका भयानक होता की, त्या चार दिवसांच्या घटनेलाच पुढे ग्रेट कलकत्ता किलिंग (कलकत्त्यातील महाहत्याकांड) म्हणून संबोधले गेले.

 

 

सरकारी आकडेवारीनुसार चार दिवस चाललेल्या या हिंसाचारात सुमारे 4,000 लोक प्राणास मुकले. काही स्वतंत्र अनुमानानुसार किमान 5,000 लोक मारले गेले आणि 15,000 हून अधिक जखमी झाले. पहिल्या दिवशी मुख्यतः हिंदूंची मोठ्या प्रमाणावर कत्तल झाली; दुसर्‍या दिवशी काही हिंदू गटांनी प्रतिहल्ले केले आणि मग दोन्ही बाजूंनी हल्ले सुरू राहिले. कलकत्त्यासारख्या महानगरातच जेव्हा दिवसाढवळ्या अशा थरारक हत्या घडू शकतात, तर इतर दूरच्या प्रदेशात काय होईल याची कल्पनाच करवत नव्हती.

 

 

कलकत्त्याच्या हत्याकांडाने संपूर्ण देश सुन्न झाला. गांधींजींनी अहिंसेचे आवाहन केले तरी सूडभावनेने वातावरण पेटले होते. या घटनेने पुढील काही महिन्यांत इतर प्रांतांनाही धार्मिक हिंसेच्या आगीत लोटले. नोआखाली (पूर्व बंगाल) येथे ऑक्टोबर 1946 मध्ये मुस्लीम जमावांनी हिंदूंवर अमानुष अत्याचार केले, तर त्याच्या प्रत्युत्तरादाखल बिहारमध्ये काही काळाने हिंदूंनीही मुस्लिमांविरुद्ध दंगे घडवले - एकूणच देशभर हिंसाचाराची साखळी सुरू झाली. तथापि, ’डायरेक्ट अ‍ॅक्शन डे’ ही फाळणीच्या दिशेने झालेली एक निर्णायक आणि कलंकित घटना ठरली. या दिवसाने दाखवून दिले की, राजकीय उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी जमाव हिंसेचा अवलंब करू शकतो आणि त्यातूनच पुढील व्यापक धार्मिक हिंसेचे द्वार उघडले. धर्माच्या नावाखाली एवढी मोठी संघटित लोकहत्याही घडू शकते, हे भारताने प्रथमच या घटनेत अनुभवलं - जिच्यात एथनिक क्लेंजिंगची (विशिष्ट समुदायाच्या समूळ विनाशाची) प्रथम चिन्हे दिसली.

 

 

या गोंधळाच्या आणि रक्तरंजित काळात गोपालचंद्र मुखर्जी, ज्यांना लोक गोपाल पाथा या नावाने ओळखतात, यांनी पुढाकार घेतला. कोलकात्यातील गोपाल मुखर्जी यांनी मुस्लीम जमावाच्या हिंसेविरुद्ध हिंदूंच्या बचावासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे अनेक हिंदूंचे प्राण वाचले आणि त्यामुळेच त्यांची एक महान व्यक्तिमत्त्व म्हणून ओळख निर्माण झाली. 18 ऑगस्टपासून त्यांनी हिंदू युवकांना संघटित करून प्रतिकार सुरू केला. बेघर आणि विधवांना त्यांनी आसरा दिला. त्यांच्या कृतीमुळे हजारो हिंदू वाचल्याचे सांगितले जाते.

 

 

’डायरेक्ट अ‍ॅक्शन डे’च्या स्मरणातून विभाजनकाळातील सुरुवातीच्या विदारक सत्याचे दर्शन घडते. एका राजकीय नार्‍याच्या उत्तराने किती भयंकर अनर्थ घडू शकतो याचे हे उदाहरण आहे. जिना यांच्या घोषणेमुळे हजारो निरपराधांचे जीव गेले आणि पुढे संपूर्ण देश पिढ्यानपिढ्या त्याच्या वेदना सोसत राहिला. ही घटना स्मरण ठेवणे आवश्यक आहे जेणेकरून पुढे कधीही असा दिवस उगवणार नाही.

 

 

 

ऑक्टोबर 1946 मध्ये बंगालच्या नोआखाली जिल्ह्यात हिंदूंवर कोसळलेला अत्याचाराचा महाप्रलय अत्यंत नृशंस आणि योजनाबद्ध स्वरूपाचा होता. अल्पसंख्याक हिंदू समाज दुर्गापूजेची तयारी करीत असताना 10 ऑक्टोबर 1946 रोजी तिथे मुस्लीम जमावांनी अचानक हल्ले सुरू केले. या आठवडाभर चाललेल्या हिंसाचारात अंदाजे 5,000 हिंदू (बहुतेक पुरुष व तरुण मुले) निर्दयपणे ठार मारले गेले. गावोगावी हिंदूंच्या वसाहती पेटवून देण्यात आल्या आणि शेकडो हिंदूंना जबरदस्तीने इस्लाम स्वीकारण्यास भाग पाडण्यात आले - त्यासाठी त्यांना गोमांस खायला लावणे असे अमानवी कृत्य घडवले गेले.

 

 

या हल्ल्यांच्या दरम्यान हिंदू महिलांना भयानक क्रौर्य पाहावे लागले. हजारो हिंदू स्त्रिया आणि मुलींवर बलात्कार झाले, अनेकांवर त्यांच्या मुलाबाळांसमोरच बलात्कार करण्यात आले. असंख्य स्त्रियांना पळवून नेऊन लैंगिक गुलाम बनवून कैदेत ठेवण्यात आले. हिंदूंची घरे लुटली गेली, मंदिरे तोडफोडून जाळण्यात आली, गावागावांतून हिंदू कुटुंबे हद्दपार झाली. हे सर्व हल्ले इतके संघटित आणि क्रूर होते की त्यांना साधी दंगल संबोधता येणार नाही, हा तर खरोखरच वंशसंहार होता. कारण:

 

- हे कारस्थान मुस्लीम लीगच्या स्थानिक नेत्यांनी आणि इस्लामी कट्टरवाद्यांनी आधीपासून आखले होते.

 

 

- हिंसाचाराची व्यापकता आणि भीषणता पाहता हिंदू समुदायाचा पूर्ण संहार करणे हे उद्दिष्ट होते.

 

- मोठ्या प्रमाणावर स्त्रियांवरील बलात्कार आणि अपहरण घडवून त्यांना लैंगिक गुलाम बनवण्यात आले - ही पद्धत हेतुपुरस्सर वापरली गेली होती.

 

- असंख्य हिंदूंचे सक्तीने धर्मांतर करण्यात आले, अनेकांची हत्या केली गेली.

 

- हिंदूंची मंदिरे आणि पूजास्थळे उद्ध्वस्त करून धार्मिक वारसा पायाखाली तुडवला गेला.

 

उदाहरणार्थ, या उन्मादाच्या पहिल्या बळींपैकी एक होते राजेंद्रलाल रॉयचौधरी - नोआखालीतील बार असोसिएशनचे अध्यक्ष आणि हिंदू महासभेचे स्थानिक नेते. त्यांच्या वाड्यावर उन्मादी जमावाने सर्वप्रथम हल्ला चढवला. राजेंद्रलाल यांनी एकट्यानेच आपल्या घराचा बचाव एक पूर्ण दिवस केला. मात्र दुसर्‍या दिवशी बंदुकीच्या गोळ्या संपल्यानंतर जमावाने घरात शिरून त्यांची आणि त्यांच्या कुटुंबीयांची हत्या केली व त्यांच्या दोन अल्पवयीन मुलींना पळवून नेले. इतकेच नव्हे तर राजेंद्रलाल यांचे कापलेले शीर नोआखाली नरसंहाराच्या सूत्रधाराकडे (गोलाम सरवर हुसेनीकडे) ट्रॉफी म्हणून सादर करण्यात आले आणि त्यांच्या दोन मुलींना हुसेनीच्या दोन सेनापतींकडे विजयचिन्ह पुरस्कार म्हणून बहाल केले गेले. अत्याचाराचे असे मध्ययुगीन उदाहरणदेखील 1946 साली घडले, हे लक्षात घेता या हिंसाचाराची अमानुषता स्पष्ट होते.

 

 

नोआखालीचा हा नरसंहार दंगलीपेक्षा कितीतरी भयंकर होता - तो एका धर्मसमुदायाचे जाणीवपूर्वक निर्दालन करण्याचा प्रयत्न होता. या घटनेने पूर्व बंगालमधून हिंदूंची लोकसंख्या प्रचंड घटली (या प्रदेशातील हिंदूंच्या प्रमाणात तीव्र घसरण झाली होती). नोआखालीच्या कथेतून विभाजनकालीन अत्याचारांचा सर्वात विदारक चेहरा समोर येतो - ज्यात हिंदू समाजाची असहाय वेदना आणि पिढ्यानपिढ्यांचा आक्रोश प्रतिबिंबित झाला आहे.

 

 

 

फाळणीचा सर्वाधिक भयंकर तडाखा ज्या प्रदेशांना बसला ते म्हणजे पंजाब आणि सिंध. ऑगस्ट 1947 मध्ये भारताच्या फाळणीची घोषणा होताच या प्रांतांमध्ये जणू नरसंहाराची स्पर्धा सुरू झाली. हिंदू, शीख आणि मुस्लीम समुदायांचे मोठ्या प्रमाणावर स्थलांतर सुरू होताच बेभान सूडाचे सत्र पेटले. विशेषतः पश्चिम पंजाब आणि सिंधमध्ये हिंदू आणि शीख अल्पसंख्याकांवर प्राणघातक हल्ले उघडपणे घडू लागले. गावोगावी सशस्त्र जमावांनी हिंदूंच्या वस्त्या आणि वाड्यांना आग लावली, मंदिरे उद्ध्वस्त केली आणि निष्पाप लोकांना जिवंत जाळण्यापर्यंत विकृती गाठली. पाकिस्तानातून भारताकडे येणार्‍या निर्वासितांच्या गाड्यांवर सतत घातक हल्ले झाले. सीमारेषेकडे येणार्‍या अनेक रेल्वेगाड्या मृतदेहांनी भरलेल्या अवस्थेत भारतात पोहोचत होत्या. काही भूत ट्रेन तर आगीने पेटलेल्या स्थितीत भारताच्या सीमा ओलांडून आल्या - त्यांतील सर्व प्रवासी आतमध्येच जळून कोळसा झाल्याचे भयसूचक दृश्य आढळे.

 

 

या नरसंहारात लाखो लोक मारले गेले. वंशवृक्ष उद्ध्वस्त झाले. पंजाबाच्या दोन्ही बाजूंनी मानवी समाजाची अपरिमित हानी झाली असली, तरी विभाजनानंतरच्या काही आठवड्यांत पश्चिम पंजाब व सिंधमध्ये हिंदू-शीख समाजाचे अक्षरशः निर्मूलनच झाले. ज्या लोकांनी पिढ्यानपिढ्या त्या भूमीमध्ये आपली घरे-संसार निर्माण केले होते त्यांनी प्राण वाचवण्यासाठी सर्वस्व सोडून भारतात पलायन केले, तर मागे राहिलेल्यांना अमानुष हत्याकांडांचा सामना करावा लागला.

 

 

पंजाबमधील हिंसाचारात शेकडो स्त्रिया अपहरण आणि अत्याचारांच्या दुःस्वप्नाला बळी पडल्या. संपूर्ण खेडी ओस पडली; हजारो वर्षे नांदलेली हिंदू-शीख गावे काही दिवसांत भग्नावस्थेत परिवर्तित झाली. एका बाजूला भारतात निदान काही प्रमाणात मुस्लीम अल्पसंख्याकांचे रक्षण झाले, परंतु दुसर्‍या बाजूला नवीन पाकिस्तानात हिंदू-शीख समाज जवळजवळ नाहीसा झाला. फाळणीच्या या उद्रेकाने मानवतेचीच राखरांगोळी झाली. आजही पंजाब व सिंधमधील असंख्य कुटुंबांच्या कथांतून त्या काळातील रक्तपाताच्या जखमा प्रकर्षाने जाणवतात. विभाजनकाळातल्या पंजाब-सिंधच्या हिंसाचाराने पुढील अनेक दशकांसाठी भारत-पाकिस्तान संबंधांत शत्रुत्व आणि अविश्वासाचे विष कालवून ठेवले.

 

 

 

फाळणीच्या काळात सर्वाधिक अमानुष अत्याचार ज्यांच्यावर झाले त्या म्हणजे निरपराध स्त्रिया. धर्मांधांच्या क्रौर्याने महिलांना आणि मुलींना लक्ष्य केले. हत्या आणि जाळपोळ सामूहिक सूड म्हणून वापरली गेली, तसे बलात्कार आणि अपहरण हेसुद्धा युद्धास्त्र बनवले गेले. अंदाजे 75,000 स्त्रिया या काळात बलात्कारास किंवा अपहरणास बळी पडल्या असल्याचे संशोधनाने दिसून येते. या अत्याचारांची व्याप्ती आणि निर्दयता अंगावर शहारे आणणारी होती - अनेक स्त्रियांना सामूहिक अत्याचारांना तोंड द्यावे लागले, काहींची जबरदस्तीने विवाह करून रखेल म्हणून फरफट झाली, तर असंख्य महिलांना बाजारात किंवा गावात उघडपणे फिरवून त्यांचा मानभंग करण्याची विकृतीदेखील घडली.

 

 

काही प्रसंगी परिस्थिती इतकी भयंकर बनली की अस्मिता रक्षणासाठी स्त्रियांनाच स्वतःचे जीवन संपवण्याचा पर्याय निवडावा लागला. रावळपिंडी जिल्ह्यातील थोहा खालसा या शीखबहुल खेड्यात मार्च 1947 मध्ये सुमारे 90 शीख महिलांनी मुस्लीम हल्लेखोरांच्या तावडीत सापडण्यापेक्षा गावातील विहिरीत उड्या मारून सामूहिक प्राणत्याग केला - असा हृदयद्रावक प्रसंग नोंदवला गेला आहे. अशा मूक बलिदानांच्या कहाण्या विभाजनकाळातील अनेक कुटुंबांच्या स्मृतींत आजही जिवंत आहेत.

 

 

स्वातंत्र्योत्तर दोन्ही राष्ट्रांनी या पीडित स्त्रियांना शोधून त्यांचे पुन्हा उद्धार करण्यासाठी काही पावले उचलली. तथापि, यातल्या अनेक पिडित हिंदू महिलांना आपल्या समाजात परतण्याची भीती वाटत होती - कुटुंबीय किंवा पती आपल्याला स्वीकारणार नाहीत की काय, अथवा आपल्याकडे कलंक म्हणून पाहिले जाईल अशी दहशत त्यांच्यात होती.

 

 

स्त्रियांच्या या मूक वेदनांनी विभाजनाच्या शोकांतिकेला एक वेगळेच परिमाण जोडले. ज्यांची अब्रू आणि संसार उद्ध्वस्त झाले, त्या अनेक महिला पुढील आयुष्यातही मानसिक जखमा घेऊनच जगत राहिल्या. त्यांनी सोसलेले दारुण हाल बर्‍याच अंशी विस्मृतीत राहिले - कारण काळाच्या प्रवाहात त्यांच्या व्यथांना सामूहिक चर्चेत फारसे स्थान मिळाले नाही. मात्र या व्यथा आणि त्यागाचा विसर पडू नये, कारण या स्त्रियांच्या मूक आक्रंदनाशिवाय फाळणीच्या इतिहासाचे चित्र पूर्ण होऊ शकत नाही.

 

 

 

फाळणीनंतरची पहिली काही वर्षे लाखो निर्वासित हिंदू-शीख परिवारांसाठी संघर्षमय पुनर्वसनाची कालखंड ठरली. भारतात पाऊल ठेवताना अनेकांकडे फक्त अंगावरचे कपडे आणि जखमी आठवणी होत्या. त्यांच्यासाठी सुरुवातीला ना घर होते, ना रोजगार, ना मालमत्ता - सर्व काही ते मागे पाकिस्तानातच सोडून आले होते. या निराधार अवस्थेत सरकार आणि स्वयंसेवी संस्थांनी मोठ्या प्रमाणावर शरणार्थी छावण्या उभारल्या. 1947 अखेरीस भारतात 160 हून अधिक तात्पुरत्या छावण्यांमध्ये सुमारे 30 लाख निर्वासितांना आसरा दिला गेला होता. लाहोर (पाकिस्तान) आणि दिल्ली येथे सर्वाधिक मोठी शिबिरे होती जिथे लाखोंचे समुदाय विसावले होते. पण या छावण्यांतील परिस्थिती अत्यंत हलाखीची होती - कच्च्या-मातीच्या झोपड्या, ओसाड वसाहती, तुटपुंजे अन्नधान्य आणि औषधपुरवठा अशा स्थितीत हजारो हिंदू कुटुंबांना नव्याने आयुष्य सुरू करावे लागले.

 

 

शरणार्थी छावण्यांमध्ये रोगराई आणि हालअपेष्टांनी थैमान घातले होते. विशेषतः पंजाब आणि बंगालमधून विस्थापित झालेले लोक प्रथमच विपरीत हवामान, पूर आणि साथीचे रोग यांना सामोरे गेले. 1947 च्या उन्हाळ्यानंतर लगेचच आलेल्या जोरदार पावसाने अनेक भागांत पिके नष्ट झाली होती, आणि त्यामुळे अन्नधान्याचा तुटवडा निर्माण झाला. गर्दीने भरलेल्या छावण्यांमध्ये कॉलरा, हगवण, मलेरिया, प्लेग, देवी, टायफॉइड, टायफस असे रोग पसरले होते. या साथी आणि अस्वच्छ वातावरणामुळे अनेक निर्वासितांचे प्राण गेले. ज्या कुटुंबांनी प्राण वाचवले ते आता रोग आणि भुकेशी लढत होते. ब्रिटिश रेड क्रॉस आणि भारतीय स्वयंसेवी संस्थांनी वैद्यकीय मदत आणि अन्नधान्य पुरवण्याचा आटोकाट प्रयत्न केला, परंतु साधनसंपत्ती अपुरी पडत होती. अशा बिकट परिस्थितीतसुद्धा निर्वासित कुटुंबे एकमेकांना सावरण्यात मदत करत होती - कुणी मुलांना शिकवत होते, कुणी गरजूंपर्यंत औषधे पोहोचवत होते, तर कुणी अन्नछत्र चालवत होते.

 

 

अशा प्रतिकूल वातावरणातही निर्वासितांनी हळूहळू आशावादाने नवीन भविष्य घडवण्यास सुरुवात केली. काहींनी बांधकाम मजूर, रस्त्यावरील विक्रेते किंवा लहान उद्योग यात उतरून उपजीविका सुरू केली. काहींची मुलेबाळे पुढे शिक्षण घेऊन नोकरी-धंद्यांत स्थिरावली. दिल्लीत लाजपत नगर, मुंबईत उल्हासनगर यांसारख्या अनेक वसाहती विभाजनातून आलेल्या निर्वासितांनी शून्यातून वसवल्या. स्त्रियादेखील या नव्या सुरुवातीच्या केंद्रस्थानी होत्या - त्यांनी हातातील कौशल्यांचा उपयोग करून पापड, लोणची, शिवणकाम असे छोटे व्यवसाय सुरू केले किंवा काहींनी परिचारिका, शिक्षिका अशा नोकर्‍या पत्करल्या. आपल्या मूळ प्रदेशातील भाषा, सण-उत्सव, परंपरा त्यांनी या नव्या भूमीतही जपून ठेवल्या. तुटपुंज्या साधनांतूनही शरणार्थी कुटुंबांनी हसत-हसत नव्या पिढीचे पालनपोषण केले.

 

 

नव्या आयुष्याची ही सुरुवात कितीही खडतर असली तरी या निर्वासितांनी आपली ओळख आणि संस्कृती अबाधित राखली. त्यांनी पाकिस्तानात हरवलेली मंदिरे भारतात पुन्हा उभारली; जुने सणवार पुन्हा सुरू केले. आपल्या भागातील देवता-पीर यांच्या स्मृती जपण्यासाठी मंदिरे, गुरुद्वारे उभे राहिले. विस्थापितांनी आपली दु:खे उरी बाळगत भारताच्या सांस्कृतिक समृद्धीत भर टाकली. धार्मिक स्वातंत्र्य आणि बहुसांस्कृतिक एकात्मतेचे जिणे त्यांनी नव्या भूमीत अंगीकारले. आज ज्यांना आपण शरणार्थी कॉलनी म्हणतो त्या अनेक वसाहती पुढे भारताच्या आर्थिक, सांस्कृतिक जीवनाचा महत्त्वपूर्ण भाग बनल्या. या सगळ्याचे मूल्य पाहता, निर्वासितांच्या अपार त्यागातून आणि संघर्षातून उभे राहिलेला त्यांचा नवीन संसार म्हणजे नवजीवनाचा विजय आहे.

 

 

भारतीय उपखंडाच्या विभाजनाबाबतची अधिकृत कथा अनेक दशके काहीशी एकांगीच राहिली. स्वतंत्र भारतात विभाजनाचा उल्लेख प्रामुख्याने सर्वांनीच दु:ख भोगले किंवा दोन्ही बाजूंनी अत्याचार झाले अशा शब्दांत झाला. ही भाषा ऐकायला समतोल वाटली तरी तिच्या आड काही कडवे सत्य दडपून गेले. प्रत्यक्षात विभाजनातील हिंसाचार मुख्यत्वे एकतर्फी आणि योजनाबद्ध स्वरूपाचा होता - विशेषतः हिंदू आणि शीख समुदायांच्या विरोधात. पण हे वास्तव अनेक वर्षे भारतीय सार्वजनिक चर्चेत वा इतिहासलेखनात स्पष्टपणे मांडले गेले नाही. उदाहरणार्थ, नोआखालीच्या भीषण हत्याकांडाला दीर्घकाळ अधिकृत दस्तावेजांत फक्त सामुदायिक दंगल असे म्हटले गेले; प्रत्यक्षात ते हिंदूंच्या लक्ष्यित संहाराचा - नरसंहाराचा - उदाहरण होते. अशा प्रकारे दंगल किंवा द्विपक्षीय संघर्ष असे सामान्यीकरण करून हिंदूंच्या विरुद्ध झालेल्या संघटित हिंसेचे वास्तव झाकोळले गेले.

 

 

वास्तविक विभाजनकाळात हिंदूंवर झालेले अत्याचार आणि त्यांची झालेली समूूळ वाताहत हा इतिहासाचा एक मोठा अध्याय आहे. पश्चिम पाकिस्तानात जवळपास संपूर्ण हिंदू-शीख समाज नष्ट झाला किंवा हुसकावला गेला, आणि पूर्व पाकिस्तानातही पुढील काही दशकांत हिंदूंचे प्रमाण झपाट्याने घटत गेले. याउलट भारतातील मुस्लिम अल्पसंख्य विस्थापित न होता इथेच टिकून राहिले आणि पुढे तर त्यांची संख्या वाढलीही. मात्र या असमतोलाचा उहापोह सार्वजनिकरित्या करण्यास तत्कालीन नेतृत्व तयार नव्हते. स्वातंत्र्योत्तर काळातील राष्ट्र उभारणी आणि सर्वधर्मसमभावाच्या राजकीय धोरणामुळे विभाजनाचे कटू सत्य - की हा धर्माधारित वैराचा एकतर्फी उद्रेक होता - उघडपणे मांडले गेले नाही.

 

 

इतिहासाच्या पाठ्यपुस्तकांमध्येही विभाजनाच्या तपशीलांचा आढावा धार्मिक तेढ आणि ब्रिटिशांनी वापरलेली फूटनीती इथपर्यंतच मर्यादित ठेवण्यात आला. पंजाब आणि बंगालमधील विशिष्ट हत्याकांडांवर किंवा त्यातील दोषींवर फारसे प्रकाश टाकला गेला नाही. परिणामी, पुढील पिढ्यांना विभाजनातील हिंदूंच्या वेदनांची पूर्ण जाणीव होऊ शकली नाही. अनेक पीडित कुटुंबांच्या वैयक्तिक कथा आणि लोकस्मृतींतूनच हे सत्य जिवंत राहिले - अधिकृत इतिहासकथनात त्याला फारसे स्थान नव्हते.

 

 

आज विभाजन विभिषिका स्मृती दिन साजरा करण्यामागील एक हेतू हा देखील आहे की या एकांगी कथनात सुधारणा करून सत्याचे दर्शन घडवावे. भारताचे विद्यमान नेतृत्व असा दिवस घोषित करून, विभाजनातील विसंगती आणि विशेषतः हिंदूंनी भोगलेल्या क्लेशांना उजेडात आणू पाहत आहे. दशकानुदशके ज्यांच्या व्यथा उपेक्षित राहिल्या, त्या लाखो हिंदू निर्वासितांच्या हकिकती आता जगासमोर मांडल्या जाऊ लागल्या आहेत. या सत्यदर्शनातून इतिहासाची समतोल समज निर्माण होईल आणि भविष्यात अशा चुकांची पुनरावृत्ती टाळण्यासाठी समाज अधिक सजग होईल, अशी अपेक्षा आहे.

 

 

 

निर्वासितांची संख्या पाहता विभाजनादरम्यान दोन्ही बाजूंनी मोठ्या प्रमाणावर लोकस्थलांतर झाले. एकूण अंदाजे 75-76 लाख हिंदू-शीख पाकिस्तानातून भारतात आले, तर साधारण इतकेच म्हणजे 70-75 लाख (सुमारे 7 दशलक्ष) मुस्लीम भारतातून पाकिस्तानात गेले होते. वरकरणी निर्वासितांची संख्या जवळपास समसमान वाटते. पण या आकड्यांच्या आड दडलेली कहाणी पूर्णपणे भिन्न आहे.

 

 

प्रत्यक्षात विभाजनानंतर पाकिस्तानातील हिंदू आणि अन्य गैर-मुस्लिमांचे प्रमाण प्रचंड घसरले, तर भारतातील मुस्लिमांचे प्रमाण किंचित वाढले. 1947 साली पाकिस्तानची लोकसंख्या सुमारे 23% गैर-मुस्लिम (हिंदू, शीख, ख्रिश्चन इ.) होती, तर आज ती केवळ अंदाजे 3% राहिली आहे. याउलट भारतात 1951 साली मुस्लिम लोकसंख्या 9.8% होती जी 2011 साली 14.2% पर्यंत वाढली आहे. याचा अर्थ पाकिस्तानात जवळपास सर्व हिंदू-शीख समाजचा खातमा झाला (विशेषतः पश्चिम पाकिस्तानात ते नगण्य राहिले), तर स्वतंत्र भारतात मुस्लिम समाज संख्येने वाढत गेला आणि त्यांच्या सुरक्षिततेची हमी होती.

 

 

ही संख्या केवळ स्थलांतरितांचीच कथा सांगत नाही, तर तिच्या मागे छळ आणि विस्थापनाचे प्रचंड परिमाण लपलेले आहे. पाकिस्तानातून भारतात येणारे हिंदू-शीख निर्वासित हे प्रामुख्याने सर्वस्व गमावून, प्राण वाचवून पळालेले होते - त्यांना त्यांच्या भूमीत राहण्याचा मार्गच नसल्याने त्यांनी देश सोडला. तर भारतातून पाकिस्तानात गेलेल्या मुस्लिमांपैकी अनेकांचे संपूर्ण कुटुंब भारतात सुरक्षित राहिले होते आणि केवळ काही भागच स्थलांतरित झाला. परिणामी, पाकिस्तानातील हिंदू जनसंख्या जवळपास संपुष्टात आली, तर भारतातील मुस्लिम जनसंख्या टिकून राहून फुगत गेली. हा गुणात्मक फरक विभाजनाच्या घटनाक्रमाची दिशा स्पष्ट करतो: एका बाजूला धर्माधारित राष्ट्राची निर्मिती झाली जिच्यात शुद्ध धार्मिक बहुसंख्य तयार करण्यासाठी इतरांचा निःपात करण्यात आला, तर दुसर्‍या बाजूला धर्मनिरपेक्ष राष्ट्रात सर्व धर्मांना सहअस्तित्व देण्याचा प्रयत्न झाला.

 

 

असेही आढळते की, विभाजनकाळात पाकिस्तानातून आलेल्या निर्वासित हिंदूंमध्ये स्त्रिया आणि मुलांची संख्या प्रचंड होती (कारण पुष्कळ पुरुष मारले गेले होते), तर भारतातून गेलेल्या निर्वासित मुस्लिमांमध्ये अनेक संपूर्ण कुटुंबे सामील होती. त्यामुळे भारतात आलेल्या हिंदू शरणार्थींच्या पुनर्वसनाची जबाबदारी अधिक अवघड बनली. लाखो एकल स्त्रिया, अनाथ मुले आणि विधवांनी यातून आपले जीवन नव्याने सुरू केले. आकड्यांचा कोरडेपणा बाजूला ठेवून पाहिले तर त्यांच्या मागे पिळवटलेल्या मानवी आयुष्यांच्या व्यथा दडल्या आहेत. विभाजनाची खरी किंमत या संख्यांच्या पलीकडे जाऊन बघितली तर लक्षात येते की हिंदू समाजाला आपल्या रक्त आणि संस्कृतीने ही किंमत भरावी लागली. ही संख्या आणि त्यामागचे वास्तव पुढील पिढ्यांना जाणीवपूर्वक समजावून देणे गरजेचे आहे, जेणेकरून भविष्यात अशा विषमता आणि अन्याय पुनः घडणार नाहीत.

 

 

 

विभाजनाच्या तत्त्वज्ञानाने समाजाला धर्माच्या आधारे भेदण्यातच शहाणपणा मानला. दोन राष्ट्रे - दोन धर्म या भूलथापेमुळे लोकांचे राजकीय भविष्यच नव्हे तर मूलभूत मानवी हक्कही धर्माधारित झाले. ज्यांचा धर्म एका नव्याने निर्माण झालेल्या राष्ट्राच्या बहुसंख्याक धर्माशी जुळत नव्हता, त्यांना दुय्यम अथवा शत्रूपक्ष मानले गेले. विभाजनानंतर अनेक हिंदूंसमोर सरळ सरळ विकल्प ठेवला गेला - धर्म बदला किंवा मरा. काही प्रांतांमध्ये हिंदूंना इस्लाम स्वीकारायला लावण्यासाठी उघड दडपशाही करण्यात आली; जे स्वीकारणार नाहीत त्यांना ठार मारण्यात येईल अशी धमकी दिली गेली. नोआखाली, पंजाब, सिंध अशा ठिकाणी हजारो हिंदूंनी अशा परिस्थितीत स्वधर्म रक्षणासाठी प्राणार्पण करणे पसंत केले किंवा देश सोडण्याचा निर्णय घेतला. धर्मासाठी हकनाक मरण्यापेक्षा आपली भूमी सोडून देणे त्यांनी उचित मानले.

 

 

धर्माधारित या विभाजनाने मानवतेवर खोल घाव उमटवले. एका रात्रीत ज्या समुदायांनी शतकानुशतके शेजारी आयुष्ये घालवली होती, त्या शेजार्‍यांनाच अचानक शत्रू किंवा काफिर रूप ठरवले गेले. कट्टरपंथी प्रवृत्तींसाठी हिंदू हा ’काफिर’ म्हणजे नष्ट करायलाच हवा असा शत्रू ठरला होता. त्यांच्या मते जे इस्लाम स्वीकारणार नाहीत त्यांना जगण्याचा अधिकार नाही. अशा विकृत विचारसरणीमुळे विभाजनकाळात असंख्य निरपराधांना आपला प्राण गमवावा लागला किंवा श्रद्धा बदलावी लागली.

 

 

या सर्व प्रक्रियेत सहिष्णुता, मानवता, बंधुता यांसारखी मूल्ये पायदळी तुडवली गेली. धर्माच्या आधारावर राष्ट्राची रचना करण्याच्या हट्टापोटी अगणित मानवी आयुष्ये आणि लाखो कुटुंबांचा होम केला गेला. ज्यांनी प्राण वाचवण्यासाठी धर्मांतर केले त्यांचे पुढचे जीवनही मनोव्यथा आणि अपराधगंडाने ग्रासलेले होते - जबरदस्तीने बदललेल्या श्रद्धा आणि ओळखी यांनी त्यांच्या आत्म्याला खोलवर जखमा केल्या. ज्यांनी धर्मांतराला नकार दिला त्यांना क्रूरपणे ठार मारण्यात आले किंवा देशातून हाकलण्यात आले.

 

 

विभाजनाने या उपखंडाला शिकवलेला कटू धडा असा की एका आधुनिक राष्ट्राची रचना जेव्हा धर्माच्या अधिष्ठानावर केली जाते, तेव्हा त्या प्रक्रियेत अगणित मानवी जीव, संस्कृती आणि मूल्यांचा बळी जातो. धर्म की प्राण असा भयंकर सवाल निर्माण होणे हीच त्या चुकीच्या भूमिकेची परिणती होती. पुढील पिढ्यांनी हा इतिहास विसरू नये आणि अशा विध्वंसक विचारांना आपल्या समाजात मूळ धरू द्यायला नको, हीच या कथा सांगण्यामागील उदात्त भावना आहे.

 

 

 

विस्थापनाची प्रचंड किंमत मोजूनसुद्धा विभाजनग्रस्त हिंदू परिवारांनी हळूहळू नव्या मातीत आपले जीवन पुन्हा फुलवले. त्यांनी शून्यातून सुरुवात करून कष्ट, संयम आणि जिद्दीच्या बळावर आपले तुटलेले संसार सावरले. हे करताना सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे त्यांनी आपला सांस्कृतिक आणि धार्मिक वारसा हरवू दिला नाही. जिथे कुठे हे निर्वासित स्थिरावले तिथे त्यांनी आपले पारंपरिक सण-उत्सव पुन्हा नवीन जोमाने साजरे केले, देवळे उभारली, मुलांना आपल्या भाषेत आणि संस्कारांत वाढवले. हरवलेली ओळख, हरवलेला आत्मविश्वास परत मिळवताना स्वत्वाची किंमत त्यांनी रक्ताअश्रूंनी चुकवली, पण आपली सांस्कृतिक शान अबाधित राखली.

 

 

उदाहरणार्थ, पंजाबी, सिंधी आणि बंगाली हिंदू निर्वासितांनी भारतात आपापल्या सांस्कृतिक संस्था आणि संघटना स्थापन करून एकमेकांना आधार दिला. शीख व पंजाबी शरणार्थींनी दिल्लीत आणि इतर शहरांत गुरुद्वारे स्थापन करून लंगर चालवले, आपल्या कीर्तन-भजनाच्या परंपरा जिवंत ठेवल्या. सिंधी हिंदूंनी भारतभर नव्याने छोटे-मोठे उद्योग आणि व्यापार उभे करून आपली उद्यमशील ओळख सिद्ध केली. पूर्व बंगालमधून पळून आलेल्या हिंदूंनी पश्चिम बंगाल आणि ईशान्य भारतात पुन्हा आपला समुदाय एकत्र बांधला. कालीपूजा-दुर्गापूजा असे सण मोठ्या प्रमाणावर साजरे करण्यास सुरुवात केली. प्राणांवर बेतले तरी धर्म आणि संस्कृतीचा त्याग करायचा नाही हा त्यांचा निर्धार होता. सततच्या संघर्षानंतरही त्यांनी आपल्या परंपरांची नाळ सुटू दिली नाही.

 

 

नव्या आयुष्याची ही सुरुवात सोपी नव्हती. अनेक कुटुंबांना सन्मानाने उभे राहायला दोन-तीन पिढ्यांचा कालावधी लागला. कोणी वर्षानुवर्षे शरणार्थी छावणीत काढली, कोणी फुटपाथवरून छोटा व्यवसाय सुरू करून पुढे मोठे दुकानदार झाले, तर काहींच्या पुढील पिढ्यांनी उच्च शिक्षण घेऊन मोठमोठ्या पदांवर कामे मिळवली. विभाजनातून आलेल्या अनेक व्यक्तींनी भारतीय समाजाच्या विविध क्षेत्रांत महत्त्वपूर्ण कामगिरी केली - काही वैज्ञानिक झाले, काही साहित्यिक-कलावंत म्हणून चमकले, तर काही नामवंत उद्योजक झाले. त्यांनी आपल्या नव्या पिढ्यांना जुन्या भूमीच्या कथा सांगितल्या, ज्यातून त्या भोगलेल्या यातनांची जाणीव जिवंत राहिली. या पिढ्यांनी त्यांच्या आजोबांना, आज्या-परआज्यांना भोगाव्या लागलेल्या यातना ऐकून स्वतःमध्ये असंवेदनशीलता येऊ दिली नाही, तर त्यांना नव्या भारतातील आपले स्थान अधिक सक्षमपणे घडवण्याची प्रेरणा मिळाली.

 

 

नव्या जीवनाची ही किंमत फार मोठी होती - रक्त, अश्रू आणि घाम यांची पराकाष्ठा या पाठीमागे आहे. पण त्या विभाजनग्रस्तांनी त्यातून काही मौल्यवान प्राप्त केले, ते म्हणजे आपली ओळख अनमोल ठेवल्याचे समाधान. त्यांनी आपली संस्कृती आणि परंपरा वाचवून नवीन पिढीपर्यंत पोहोचवल्या. आज तेच संस्कार आणि श्रद्धा त्यांच्या नातवंडांच्या जीवनाचा भाग आहेत. पाकिस्तानात ज्यांना आपली मंदिरे-देवळे सोडावी लागली, त्यांनी इथे नव्या देवलयांची स्थापना केली; ज्यांना आपल्या सण-उत्सवांवर बंदी आली होती त्यांनी इथे मोठ्या उत्साहाने ते पुनर्जीवित केले. या सर्व गोष्टींमागे त्यांच्या अपार त्यागाची किंमत दडलेली आहे. विभाजनग्रस्तांनी आपल्या नवजीवनाचा पाया खूप खडतर परिस्थितीत घातला, पण त्यातूनच त्यांच्या अस्मितेला अमरत्व मिळाले. त्याग आणि संघर्ष यांच्या बदल्यात जपलेला त्यांचा सांस्कृतिक वारसा पाहता, या नवजीवनाची किंमत वाया गेलेली नाही. त्यांच्या अस्तित्वाचा विजय हा या किंमतीची परिपूर्ती आहे.

 

 

 

विभाजनाच्या उन्मादाची किंमत लाखो निष्पाप हिंदूंच्या रक्ताने चुकवावी लागली. असंख्य कुटुंबांचे संसार उद्ध्वस्त झाले. पिढ्या नष्ट झाल्या. हा इतिहास केवळ शोककथा म्हणून आठवणे उपयोगाचे नाही - तर तो पुढील पिढ्यांसाठी एक कठोर इशारा आणि शिकवण आहे. विभाजनाच्या स्मृती आपल्याला सातत्याने इशारा देतात की धार्मिक विद्वेष आणि फुटीरतेला वेळेत आवर न घातल्यास त्याचे परिणाम किती विनाशकारी ठरू शकतात.

 

 

आजचे आपले स्वातंत्र्य आणि एकता ही त्या काळच्या लाखो हुतात्म्यांच्या बलिदानातूनच प्राप्त झाली आहे. त्यामुळेच त्या दर्दनाक इतिहासाचे स्मरण ठेवणे हे आपले कर्तव्य आहे. पुढील पिढ्यांनी या घटनांमधून सतर्क राहावे, विभाजनासारखी आपत्ती पुन्हा आपल्या देशावर कोसळू नये यासाठी जागरूक रहावे - हाच या स्मृतीदिनाचा उद्देश आहे. आजच्या तरुणांनी भूतकाळातील या चुकांकडून शिकून देशात ऐक्य, बंधुता आणि शांततेचे मूल्य जपावे.

 

 

विभाजनाने दाखवून दिले की धर्माच्या आधारे देशाची फाळणी होणे ही मानवतेवरील महासंकट आहे. भविष्यात कोणत्याही समाजात अशा विद्ध्वंसक विचारांनी मूळ धरू देऊ नये यासाठी हा इतिहास सतर्कतेचा दीपस्तंभ आहे. सावधान रहा, जागृत रहा हा संदेश या स्मृतींतून आपल्या पुढच्या पिढ्यांपर्यंत पोहोचवला गेला पाहिजे.

 

 

जे झाले तसे पुन्हा होऊ द्यायचे नाही, हा निर्धार आपण केला पाहिजे. विभाजन विभिषिकेच्या कथा ऐकून मन हेलावते, डोळे पाणावतात; पण त्यातूनच आपण एकजुटीचे बळ आणि सावधानतेची जाणीव मिळवली पाहिजे. या वेदना व्यर्थ जाऊ नयेत, म्हणून त्यांना स्मरणात ठेवून आपण अधिक सजग आणि संवेदनशील समाज निर्माण करूया. इतिहासातील हा धडा आपण कधीही विसरू नये - कारण तो विसरलो, तर इतिहास स्वतःची पुनरावृत्ती करेल.

 

 

विभाजन विभिषिकेने आपल्याला जे शिकवले ते मनावर कोरून ठेवून आपण राष्ट्रीय एकात्मतेला अजून बळकट करूया. विविधतेत एकता हा भारताचा मूलमंत्र आहे - तो टिकवण्यासाठी आणि संघटनेच्या धाग्याला अजून आवळण्यासाठी कटिबद्ध होऊया. धर्माच्या आधारावर माणसामाणसांत फाटाफूट निर्माण करण्याचा कोणताही प्रयत्न अजिबात सहन केला जाणार नाही, हे ठामपणे सांगूया.

 

 

विभाजनाच्या विद्ध्वंसातून जसा नवा भारत उभा राहिला, तसे आपण दुर्दैवी इतिहासाच्या स्मरणातून नवा आशावाद आणि दृढनिश्चय घेऊन उभे राहू. पुन्हा कधीही धर्माच्या आधारे माणसाला कापले जाणार नाही, हा संकल्प आपल्या हृदयात कोरला जाऊद्या आणि पुढील पिढ्यांसाठी सुरक्षित, एकसंध आणि सद्भावी भारत घडवण्यासाठी आपण सतत प्रयत्नशील राहूया.

 

वंदे मातरम्!

 

.लेा