गणेशोत्सव - कौटुंबिक जीवनमूल्यांचा दीपस्तंभ

@अरुणा सूद

कोकणातील गणेशोत्सव हा केवळ धार्मिक उत्सव नाही, तर तो सामाजिक, सांस्कृतिक आणि भावनिक पुनर्जन्माचा सोहळा आहे. समुद्रकिनारी उसळणार्‍या लाटा, डोंगररांगेत दडलेलं मंद धुकं, हिरव्यागार बागा आणि नारळी-पोफळीच्या सुगंधात न्हालेलं वातावरण, या सगळ्याच्या मध्यभागी उभा असतो गणपती बाप्पांचा उत्सव. हा फक्त धार्मिक सोहळा नसून तो एक सामाजिक, सांस्कृतिक आणि कौटुंबिक पर्व मानला जातो. या उत्सवाच्या काळात संपूर्ण कोकण प्रदेश जणू नव्या उत्साहाने उजळून निघतो.

गणेशोत्सवाच्या दिवसांत शहरातल्या धावपळीच्या जीवनातून प्रत्येक कोकणकरांची पावलं आपल्या मुळांकडे धावत सुटतात. दरवर्षी हजारो कोकणी मंडळी, मग ती मुंबई, पुणे, ठाणे किंवा देशाच्या कोणत्याही भागात असोत, आपल्या गावी परत येतात. हा प्रवास इतका महत्त्वाचा मानला जातो की, कितीही मोठा नोकरदार, व्यापारी किंवा उद्योजक असला तरी गणपतीच्या दर्शनासाठी तो आपल्या मूळ गावी परतण्याचा प्रयत्न करतो. मुंबई, पुणे किंवा परदेशातील गगनचुंबी इमारतींत राहणारा माणूसही या दिवसांत गावी परततो. सरकार आणि राजकीय पक्ष या भावनेचा सन्मान म्हणून विशेष गाड्या सोडतात. रेल्वे, बस यामध्ये प्रचंड गर्दी होत असली तरी प्रत्येकाला गावच्या गणपतीला भेट देण्याची आस असते.

 

 

काही दिवसांपासून घर बंद असल्याने गावी पोहचताच घरची साफसफाई उत्साहात सुरु होते. शिक्षण, पैसा, पदवी यांचं गर्विष्ठ ओझं दाराबाहेर ठेवून प्रत्येक जण झाडू, पाणी आणि चुन्याचा डबा हातात घेतो. मातीचा गंध, तुळशी वृंदावन आणि सजलेल्या देवघरातील गणपती ही दृश्यं मनाला एक वेगळीच शांती देतात.

गणेशोत्सवाच्या काळात घराघरांत एकच आनंद, एकच वातावरण आणि एकच स्वयंपाकघर असते. मोदक वाफाळायला लागले की त्याचा गंध अंगणभर पसरतो. कुटुंबांमध्ये सर्वजण आपापल्या जबाबदार्‍या नीट विभागून घेतात. कुणी स्वयंपाक करतो, कुणी भाजी आणतो, कुणी सजावट करतो, तर कुणी पाहुण्यांची सेवा करतो. कुणी भाजी चिरतो, कुणी नैवेद्यासाठी मिठाई करतो, कुणी दुर्वांची जुडी / हार तयार करतो तर कुणी घर सजवतो. प्रत्येकाच्या डोळ्यांत एकाच उद्दिष्टाचा प्रकाश दिसतो - आपल्या बाप्पाचं स्वागत! या कामांच्या वाटपात कौटुंबिक ऐक्याची आणि शिस्तीची उत्तम जाणीव होते.

 

संध्याकाळी गावातील वाडीवाडीत सुखकर्ता दु:खहर्ताच्या गजराने दुमदुमतात. ढोल-ताशांचा गजर, टाळ-मृदंगांचा नाद आणि झेंड्यांनी सजलेल्या रस्त्यांवर उभं असलेलं गाव हे दृश्य जणू एकात्मतेचं मूर्त स्वरूप असतं. कोकणात एकमेकांच्या घरी आरतीस जाण्याची परंपरा अजूनही टिकून आहे. यामुळे गावातील म्हातारी मंडळी आणि शहरात राहणारी तरुण पिढी यांची भेट होते. वृद्ध मंडळींना आपल्या नातलगांशी गप्पा मारण्याची संधी मिळते, तर तरुणाईला त्यांच्या अनुभवातून शिकण्याचा लाभ मिळतो. त्यामुळे कुटुंबातील नातेसंबंध दृढ होतात आणि वृद्धांच्या एकटेपणा दूर होतो. ही परंपरा गावातील नातेसंबंधांना नवं जीवन देते. वयोवृद्ध मंडळी संस्कृतीचा वारसा पुढल्या पिढीकडे सोपावतात.

 

या सणातून मुलांना केवळ ईश्वरभक्ती शिकवली जात नाही, तर जीवनमूल्यांचं अधिष्ठान दिलं जातं. एकत्र राहण्याची ताकद, परंपरेचा अभिमान, मोठ्यांचा आदर, चांगलं-वाईट याचा विवेक, ही सगळी शिदोरी त्यांना इथेच मिळते. म्हणूनच ही पिढी सहजासहजी परकीय प्रभावाला बळी पडत नाही. या सर्व प्रक्रियेत मुलांवरही विशेष परिणाम होतो. त्यांना आपल्या संस्कृतीची, परंपरेची आणि कौटुंबिक मूल्यांची जाणीव होते. एकत्रित राहणे, वाटून खाणे, मोठ्यांचा आदर करणे, परंपरांचा सन्मान करणे, ही शिकवण प्रत्यक्ष अनुभवातून त्यांना मिळते. त्यामुळे त्यांच्यात चांगले-वाईट याचा विवेक निर्माण होतो आणि ते चुकीच्या मार्गाचे बळी पडत नाहीत.

 

एकूणच, कोकणातील गणेशोत्सव हा फक्त पूजा-अर्चेपुरता मर्यादित नसून तो सामाजिक एकोप्याचा, कौटुंबिक ऐक्याचा आणि संस्कृतीच्या पुनर्जागराचा मोठा उत्सव आहे. हा उत्सव प्रत्येक पिढीला नव्या उमेदीने एकत्र आणतो आणि गणपती बाप्पा मोरयाच्या हाच जयघोष कोकणातील दर्या-डोंगरही उत्साहाने दुमदुमून काढतो.

खरं पाहता, कोकणातील गणेशोत्सव हा फक्त दहा दिवसांचा सण नाही. तो आहे आपल्या संस्कृतीचा आत्मा, आपल्या एकोप्याचा द्योतक आणि आपल्या अस्तित्वाची ओळख. डोंगर-दर्‍यातून घुमणारा गणपती बाप्पा मोरया! जयघोष ही फक्त भक्तीची आरोळी नसून, तो आहे कोकणच्या मातीतल्या प्रत्येक श्वासाचा, प्रत्येक ठोक्याचा, प्रत्येक नात्याचा प्रतिध्वनी.

भारतीय संस्कृतीला उत्सवप्रधान संस्कृती असे संबोधले जाते. ऋतुचक्र, कृषीव्यवस्था, धार्मिक परंपरा आणि सामाजिक जीवनाशी घट्ट निगडित असलेले असंख्य उत्सव भारतीयांच्या दैनंदिन जीवनात केंद्रस्थानी आहेत. सणवार आणि उत्सव हे सनातन धर्माचा कणा आहेत. ते धर्माच्या प्रत्येक अंगाला एकत्र ठेवतात. गणेशोत्सव लहान मुलांवर संस्कार करतो, तरुणांना रोजगाराच्या संधी उपलब्ध करून देतो, कुटुंबाला एकत्र बांधतो आणि समाजाला एकजूट व बांधिलकी शिकवतो. भगवंतावर विश्वास ठेवून न्यायाच्या मार्गावर चालण्याचे महत्त्व या उत्सवातून समाजाला पटवले जाते. या सर्व उत्सवांमध्ये गणेशोत्सवाचे एक विशेष स्थान आहे.

महाराष्ट्रासह संपूर्ण भारतात गणेशोत्सव हा धार्मिक श्रद्धा, सामाजिक एकात्मता, आर्थिक घडामोडी, संस्कृतीसंवर्धन आणि राष्ट्रीय जाणीव यांचे एकत्रित प्रतीक मानला जातो. गणेशोत्सव हा आपल्या जीवनातील आनंद, भक्ती आणि सामाजिक ऐक्याचा महत्त्वपूर्ण उत्सव आहे. समाजाला एकत्र आणण्याची, अर्थव्यवस्था गतिमान करण्याची आणि सांस्कृतिक परंपरेला नवी ऊर्जा देण्याची ताकद या उत्सवात आहे.

भारतीय परंपरेनुसार कोणतेही शुभ कार्य सुरू करण्यापूर्वी श्रीगणेशा करणे ही रूढी आहे. विवाहसोहळा असो, गृहप्रवेश असो, धार्मिक अनुष्ठान असो किंवा एखादे शैक्षणिक / व्यावसायिक कार्य असो, प्रथम सर्वत्र गणेशाची पूजा केली जाते. यामागील भावार्थ असा की, गणरायाची कृपा असल्यास कार्यात अडथळे येत नाहीत, मनाची एकाग्रता वाढते आणि यश प्राप्त होते. म्हणूनच गणेशोत्सवाला धार्मिक महत्त्वाबरोबरच आध्यात्मिक आणि बौद्धिक मूल्येही लाभली आहेत.

 

 

भारतीय कुटुंबसंस्था ही समाजाचा मूलभूत घटक आहे. गणेशोत्सव हा त्या संस्थेला अधिक बळकट करणारा उत्सव आहे. आजच्या धावपळीच्या जीवनात गणेशोत्सव आपल्याला कुटुंबासोबत वेळ घालवायला आणि समाजाशी जोडून घ्यायला शिकवतो. घरगुती गणेशोत्सवात सर्व वयोगट एकत्र सहभागी होतात. गणेशोत्सवाचा पहिला आणि सर्वाधिक थेट परिणाम म्हणजे कुटुंबसंस्था बळकट होणे. घराघरांत मूर्ती आणणे, पूजा करणे, नैवेद्य तयार करणे, आरत्या म्हणणे, या सगळ्या कृतींमध्ये संपूर्ण कुटुंब सामील होते.

 

आजच्या धावपळीच्या जीवनात एकत्र बसून पूजा करणे, मुलांना संस्कार शिकवणे, वडीलधार्‍यांचा आदर राखणे हे दुर्मीळ झाले आहे. गणेशोत्सव त्या दरीला भरून काढतो. उत्सवाच्या तयारीतून जबाबदारीची जाणीव, सहकार्य, आपुलकी आणि कृतज्ञता या मूल्यांचा संस्कार होतो. अशा रीतीने गणेशोत्सव हा कुटुंबातील प्रेम, ऐक्य आणि परस्परसंवाद वाढवणारा एक महत्त्वपूर्ण सोहळा होतो. कामांचे हे वाटप केवळ घरातील जबाबदार्‍या सुलभ करत नाही तर कुटुंबातील सर्व सदस्यांमध्ये परस्परविश्वास, सौहार्द आणि आपुलकी वाढवते. कुटुंब म्हणजे फक्त एकत्र राहणारे लोक नसून एकमेकांना पूरक ठरणारी संस्था आहे, हे गणेशोत्सव दाखवतो.

 

कोकणातील गणेशोत्सव हा केवळ आनंदाचा सण नसून ती जीवनमूल्यांचा संस्कार करणारी एक अनोखी शाळा आहे. गणेशोत्सव हा केवळ धार्मिक सण नसून तो समाजजीवन, कुटुंबजीवन आणि संस्कारांची शाळा आहे. या सणात घरातील प्रत्येक जण आपापल्या परीने योगदान देतो. त्यातून मुलांना आयुष्यभर उपयोगी पडतील असे मौल्यवान धडे मिळतात.

या सणाच्या दिवसांत जेव्हा संपूर्ण कुटुंब गणेशाच्या सरबराईत गुंतलेले असते, तेव्हा घरातील वातावरण इतके पवित्र आणि प्रेरणादायी असते की, लहान लेकराबाळांवर नकळतच चांगले संस्कार होतात. घराघरांतले वातावरणच बदलून जातं. सकाळपासून घरभर फुलांचा सुगंध, दिव्यांचा प्रकाश आणि भजनांचा नाद घुमत असतो. त्या वेळी लेकरं डोळे विस्फारून सगळं बघत असतात. गणपतीच्या दिवसांत हे सगळं इतकं आपुलकीचं, प्रेमाचं असतं की मुलांच्या डोळ्यांतून जगच वेगळं दिसायला लागतं. त्या उत्सवाच्या धामधुमीत खेळता-खेळता, गाता-गाता, मदत करता-करता त्यांचं मन सात्विकतेने भरून जातं. नकळत शिकलेली गाणी, ऐकलेली कथा, पाहिलेली भक्तिभावाची कृत्यं त्यांच्या आयुष्याचा पाया बनतात.

 

 

स्त्रिया जेव्हा प्रेमाने मोदक, पुरणपोळी किंवा इतर प्रसाद तयार करतात, तेव्हा त्यात केवळ पाककलेचे कौशल्यच दिसत नाही, तर त्यात श्रद्धा, संयम आणि सात्विकताही उमटते. या वेळी मुली जेव्हा आपली आई, काकी आणि आजीबरोबर स्वयंपाकघरात मदत करतात व मोदक, पुरणपोळी, करंजी यांसारख्या प्रसादाची तयारी शिकतात, तेव्हा त्यांना केवळ पाककलेचे ज्ञान मिळत नाही, तर संयम, काळजीपूर्वक काम करण्याची सवय आणि परंपरांचा आदर करण्याचे संस्कार रुजतात. मोठ्यांनी सांगितलेली प्रत्येक टीप, प्रत्येक कृती ही त्यांच्या मनावर छाप पाडते आणि त्या नकळत कौटुंबिक परंपरा पुढे नेतात.

कामाच्या गडबडीतही जेव्हा आई, काकी आणि आजी भक्तिगीत, अभंग किंवा भजन गातात, तेव्हा लेकरांनाही त्यात गोडी वाटते आणि नकळत ते गाणे, ती भावना त्यांच्या मनात सामावते. त्यांच्या हृदयात भक्तिभावाचे बीज पेरले जाते. लहान मुली त्यांना मदत करताना नकळतच ते सूर कानात साठवतात. कणीक मळताना, मोदकाच्या साच्यात भरताना त्या गाण्यांची गोडी त्यांच्या मनाला भिडते. न बोलता शिकलेले हे संस्कार त्यांच्या हृदयात कायमचं घर करून बसतात. तसेच, गणपतीची आरास करताना जेव्हा मुलं आपल्या वडील, काका आणि आजोबांसोबत रथ सजवतात, मंडपातील दिवे लावतात किंवा फुलांची आरास करण्यामध्ये सहभागी होतात, तेव्हा त्यांना सामूहिक कार्यपद्धतीचा अनुभव येतो. गटाने काम करताना समन्वय साधणे, कामाची जबाबदारी वाटून घेणे, वेळेत काम पूर्ण करणे आणि सौंदर्यदृष्टीने सजावट घडवणे याचे प्रत्यक्ष धडे त्यांना मिळतात. यामुळे एकत्रितपणे कार्य करण्याचा आनंद आणि सर्वांनी मिळून उन्नतीसाठी प्रयत्न करण्याची प्रेरणा त्यांच्या मनात रुजते. या सर्व गोष्टी त्यांना प्रत्यक्ष अनुभवातून शिकायला मिळतात. जेव्हा काम करता करता वडील, काका आणि आजोबांकडून त्यांना गणेशभजन, कीर्तन, कथा ऐकायला मिळतात. यातून त्यांना आपल्या धर्माच्या परंपरेची ओळख होते. देवाप्रती प्रेम, संस्कृतीबद्दल अभिमान आणि सदाचरणाची शिकवण त्यांच्या मनावर बिंबते. देवाची महती, धर्माचं सौंदर्य ऐकताना त्यांच्या मनात अभिमान दाटून येतो, आपला गणपती किती मोठा, आपली संस्कृती किती सुंदर! हा अभिमान इतका खोलवर बसतो की, पुढील आयुष्यात काहीही विपरीत दिसलं तरी त्या लेकराच्या मनाला चुकीच्या वाटेवर जायची हिंमत होत नाही. परिणामी अशा वातावरणात वाढलेल्या मुलांच्या मनाला धर्मविरुद्ध किंवा वाईट मार्गाकडे वळण्याचे धाडस होत नाही.

 

 

 

या प्रक्रियेतून लहानग्यांच्या मनात एकतेची, सहकार्यातून प्रगती करण्याची आणि सर्वांनी मिळून कार्य केल्यास आनंद किती पटींनी वाढतो याची जाणीव निर्माण होते. गणेशोत्सवातील हीच खरी शिकवण, एकत्र येऊन, परंपरेला जपत आणि सहकार्याची भावना अंगीकारत उन्नतीकडे वाटचाल करणे त्यांच्या जीवनाचा पाया घालते.

 

गणेशोत्सव हा आपल्या संस्कृतीतील सर्वात प्रिय सण मानला जातो. हा सण फक्त दहा दिवसांचा असला तरी त्याची तयारी काही आठवड्यांपूर्वी पासूनच सुरू होते. घराघरांत आनंदाचे वातावरण असत. अशा प्रकारे, गणेशोत्सव हा फक्त देवपूजेचा सण राहत नाही, तर तो मुलामुलींना जीवनातील मोलाचे संस्कार देणारी शाळा ठरतो. परंपरेचे जतन, कुटुंबातील एकोपा, समाजातील सहकार्य आणि सर्वांगीण उन्नतीचा धडा हा सण आपल्या प्रत्येकाला शिकवतो. त्यामुळेच गणेशोत्सव हा खर्‍या अर्थाने आपल्याला जीवनमूल्यांची दिशा दाखवणारा दीपस्तंभ ठरतो.

 

कोकणातील गणेशोत्सव म्हणजे फक्त आनंदाचा सण नाही, तर तो मुलांच्या मनात संस्कार, भक्ती आणि अभिमानाची शाश्वत ज्योत पेटवणारा उत्सव आहे. अशा रीतीने कोकणातील गणेशोत्सव हा संस्कारांचा, परंपरेचा आणि सात्विकतेचा जिवंत वारसा आहे, जो अशा उत्सवांच्या मार्फत एका पिढीकडून दुसर्‍या पिढीकडे सहजतेने पोहोचतो.

 

 

मुंबई विद्यापीठाच्या (2019) समाजशास्त्र विभागाच्या अभ्यासानुसार, 82% कुटुंबांनी गणेशोत्सवामुळे घरातील सदस्यांमधील संवाद वाढतो असे सांगितले. मुलांना पारंपरिक संस्कार शिकवले जातात, ज्येष्ठांचा सन्मान राखला जातो आणि कुटुंबीयांमध्ये सहकार्याची भावना दृढ होते. म्हणूनच गणेशोत्सव हा कुटुंबातील एकात्मता आणि सांस्कृतिक मूल्यांचे हस्तांतरण घडवून आणणारा एक प्रमुख उत्सव आहे.

गणेशमूर्तीचे प्रत्येक अंग विशिष्ट तत्त्वज्ञान सांगते:

मोठे डोके - व्यापक विचार

मोठे कान - ऐकण्याची क्षमता

लहान डोळे - एकाग्रता

मोठे पोट - सहनशीलता

उंदीर - इच्छाशक्तीवर नियंत्रण

 

विसर्जनाची परंपरा नश्वरतेचे तत्त्व शिकवते. जीवनातील सर्व गोष्टी क्षणभंगुर आहेत, हे या प्रक्रियेतून अधोरेखित होते. गणेशोत्सव हा फक्त धार्मिक सोहळा नाही, तर तो भारतीय समाजाच्या सांस्कृतिक, आर्थिक आणि आध्यात्मिक जीवनाचा एक अविभाज्य भाग आहे. दहा दिवस चालणारा हा उत्सव आपल्या जीवनाला भक्ती, आनंद, सामाजिक ऐक्य आणि आर्थिक गती देतो. तरीही, हा उत्सव नेमके दहा दिवसांत संपवला जातो, यामागे सनातन धर्माची खोल तत्त्वज्ञानपर परंपरा दडलेली आहे. सनातन धर्म सांगतो की, ज्याची सुरुवात होते त्याचा अंत होतो. जीवन, उत्सव, आनंद किंवा दुःख काहीही कायमचे नसते. गणेशोत्सवही या तत्त्वज्ञानाला अनुसरतो. दहा दिवसांच्या भक्तीनंतर मूर्तीचे विसर्जन केले जाते, ज्यातून आपल्याला जगातील क्षणभंगुरतेची आठवण करून दिली जाते. यामुळे मनुष्य अहंकारापासून दूर राहून जीवनाला अधिक अर्थपूर्ण बनवतो. कोणत्याही गोष्टीचा अतिरेक वाईट ठरतो हा संदेशही गणेशोत्सवाच्या कालमर्यादेतून दिला जातो. आनंद आणि भक्तीची गोडी तेव्हाच टिकते जेव्हा त्यात प्रमाण आणि मर्यादा असतात. जर उत्सव अखंड चालू राहिला, तर त्याची पवित्रता आणि उत्साह कमी होऊ शकतो. म्हणूनच दहा दिवसांचा उत्सव संपल्यानंतर मनुष्य पुन्हा दैनंदिन जीवनाकडे परततो आणि त्या स्मृतींना मनात साठवून पुढच्या वर्षाची आतुरतेने वाट पाहतो. अतिरेक कधीही हितकारक नसतो. म्हणूनच गणेशोत्सव मर्यादित काळापुरता असतो. उत्सव मर्यादित असेल तरच त्याची पवित्रता आणि उत्साह टिकतो. अन्यथा, आनंदही ओझं बनू शकतो. विसर्जनानंतरचा विरह हा केवळ अंत नाही तर पुढील वर्षाच्या प्रतीक्षेला नवी ऊर्जा देणारा आरंभ असतो.

 

 

लोकमान्य टिळकांनी या उत्सवाचे महत्त्व ओळखले आणि सार्वजनिक गणेशोत्सव ही परंपरा एकोणीसाव्या शतकात सुरू केली (1893). त्यांनी धार्मिक परंपरेला राष्ट्रजागृतीचे साधन बनवले. मंडपांमध्ये राजकीय व्याख्याने, समाजसुधारणा, स्त्रीशिक्षण, स्वदेशी यांचे संदेश दिले जात. त्यामुळे गणेशोत्सव हा धार्मिकतेतून राष्ट्रीयतेकडे नेणारा उत्सव ठरला. सार्वजनिक गणेशोत्सव हे सामाजिक एकात्मतेचे जिवंत उदाहरण आहे. मंडळांमध्ये विविध जाती, धर्म, आर्थिक स्तरातील लोक एकत्र येतात. पुण्यातील दगडूशेठ हलवाई गणपती मंडळ सामाजिक सेवा, आरोग्य शिबिरे, शैक्षणिक मदत या उपक्रमांसाठी ओळखले जाते.

ग्रामीण भागात गणेशोत्सव गावातील एकता आणि सामूहिक जबाबदारी वाढवतो. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून, गणेशोत्सव सामाजिक भांडवल निर्माण करतो, म्हणजे परस्पर विश्वास, सहकार्य आणि समाजातील ऐक्य वृद्धिंगत करतो. सार्वजनिक गणेशोत्सव हे सामाजिक एकात्मतेचे सर्वात सुंदर उदाहरण आहे. मंडपाची उभारणी, निधीसंकलन, सजावट, सांस्कृतिक कार्यक्रम या सगळ्या उपक्रमात विविध जाती-धर्म, भाषा, आर्थिक स्तरातील लोक सामील होतात. भजन, कीर्तन, व्याख्याने, समाजोपयोगी उपक्रम यांमधून राष्ट्रप्रेमाची आणि समाजसेवेची भावना जागृत होते. एकत्र काम करण्यामुळे सामाजिक तटबंदी कमी होते आणि बंधुभाव दृढ होतो. ग्रामीण भागात गावोगावी एकाच मंडपात सारे लोक जमतात. शहरांमध्ये सोसायट्या, रस्ते, संस्थांमार्फत मंडळे तयार होतात. भजन, कीर्तन, नाट्यप्रयोग, सामाजिक संदेश देणारे कार्यक्रम यामधून समाजजागृती घडते. आजच्या तुटक समाजजीवनात, गणेशोत्सव समाजाला जोडणारा उत्सव ठरतो.

 

 

गणेशोत्सवाच्या काळात स्थानिक अर्थव्यवस्था फुलते. महाराष्ट्र शासनाच्या (2018) अहवालानुसार, राज्यात गणेशोत्सवाच्या काळात 20,000 कोटी रुपयांची उलाढाल होते. मूर्तीकार, रंगारी, सजावटकार, ध्वनीव्यवस्था पुरवठादार, मिठाईवाले, फुलविक्रेते, वाहतूकदार अशा शेकडो क्षेत्रांना रोजगार उपलब्ध होतो. लालबागचा राजा मंडळ दरवर्षी कोट्यवधी रुपयांची देणगी समाजकार्यासाठी देते. अर्थशास्त्रज्ञांच्या मते गणेशोत्सव स्थानिक उद्योजकता, कारागिरी आणि लघुउद्योग यांना मोठा आधार देतो. उत्सवाचा अर्थव्यवस्थेवर मोठा परिणाम होतो. मूर्तीकाम, फुलांचा व्यवसाय, मिठाई, सजावट साहित्य, संगीत, प्रकाशयोजना, वाहतूक व्यवस्था यामुळे हजारो लोकांना रोजगार मिळतो. छोटे दुकानदार, कलाकार आणि सेवाक्षेत्राला यामुळे मोठा आधार मिळतो. स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना देणारा हा खरा लोकोत्सव असतो.

गणेशोत्सवाने राष्ट्रवादाला बळ दिले तसेच आज जागतिक स्तरावर भारतीय संस्कृतीचे दूत म्हणून कार्य करत आहे. अमेरिकेत (न्यू जर्सी, सॅन फ्रान्सिस्को), ब्रिटनमध्ये (लंडन), ऑस्ट्रेलियात (सिडनी), तसेच मध्यपूर्वेत भारतीय वंशाचे लोक भव्य गणेशोत्सव साजरे करतात. यामुळे भारतीय परंपरेची जागतिक ओळख निर्माण झाली आहे आणि त्याद्वारे सांस्कृतिक मुत्सद्देगिरी घडत आहे.

 

आधुनिक काळातील एक गंभीर प्रश्न म्हणजे पर्यावरणीय परिणाम. प्लास्टर ऑफ पॅरिसच्या मूर्ती, रासायनिक रंगांमुळे नद्यांमध्ये जलप्रदूषण वाढत आहे. केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण मंडळाच्या (2019) अहवालानुसार, विसर्जनानंतर मुंबईतील जलप्रदूषणात 30% वाढ होते. म्हणून शाडू माती मूर्तींचा वापर, कृत्रिम तलावात विसर्जन, बीजयुक्त (रोपगणेश) मूर्ती, डिजिटल आरती व ई-भक्ती सेवा या उपायांवर भर देण्याची आज गरज आहे.

गणेशोत्सव हा भारतीय संस्कृतीचा दीपस्तंभ आहे. तो कुटुंबसंस्था दृढ करतो, समाजात एकता निर्माण करतो, स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना देतो, तत्त्वज्ञान व अध्यात्म शिकवतो आणि राष्ट्रीय तसेच आंतरराष्ट्रीय पातळीवर सांस्कृतिक सेतू उभारतो. गणेशोत्सव हा केवळ धार्मिक विधी नसून सनातन धर्माचा गहन संदेश देणारा उत्सव आहे. तो आपल्याला अनित्यतेची जाणीव, मर्यादेचे महत्त्व, संतुलित जीवनाची शिकवण, समाजातील एकतेची गरज आणि अर्थव्यवस्थेतील सहभाग शिकवतो. म्हणूनच गणेशोत्सव हे आपल्या जीवनाचं सुंदर प्रतिबिंब आहे त्यात प्रतीत होतो मर्यादेतला आनंद, श्रद्धेतली शक्ती आणि समाजातली एकता. आधुनिक आव्हानांवर मात करून जर हा उत्सव पर्यावरणपूरक स्वरूपात साजरा केला गेला, तर त्याचे तेज शतकानुशतके भारतीय समाजाला मार्गदर्शन करीत राहील.