दि. 29 ऑक्टोबरला रंगा हरीजींच्या मृत्यूची बातमी समजली आणि मन सहा वर्षे मागे गेले. हरीजींचे अद्भुत जीवन समजून घेण्यासाठी मी 21, 22 एप्रिल 2017ला दोन दिवस कोचीला गेलो होतो. त्या दोन दिवसांत सुमारे बारा तास ते बोलत होते आणि मी लिहीत होतो. त्या संभाषणाच्या ..

‘रविवार ता. 26-1-30 हा दिवस सर्व हिंदुस्थानभर स्वातंत्र्यदिन म्हणून पाळला जावा, असे काँग्रेसच्या वर्किंग कमिटीने जाहीर केले आहे. म्हणून राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या सर्व शाखांनी रविवार ता. 26-1-30 या दिवशी सायंकाळी ठीक 6 वाजता आपापले संघस्थानी आपापल्या ..

सन 1938-1939मध्ये निजामविरोधी नि:शस्त्र प्रतिकार लढ्यात मध्य प्रांत आणि वर्‍हाडमधील रा.स्व. संघस्वयंसेवकांच्या सहभागाचा संक्षिप्त परामर्श गेल्या लेखात घेण्यात आला. या लेखात उर्वरित प्रदेशांतील, म्हणजे हैदराबाद संस्थानातील आणि महाराष्ट्र प्रांतातील ..

दि. 19 जुलैला आर्य समाजाने आपला लढा थांबविला. दहा टक्के मुस्लिमांना नव्वद टक्के हिंदूंचा राजकीय दर्जा दिल्याचा डाग सुधारणांना लागला असला, तरी एकूण त्यांचे स्वागत करत हिंदूमहासभेच्या कार्यकारी मंडळाने दि. 30 जुलै 1939ला ठराव करून नि:शस्त्र प्रतिकाराचा ..

हैदराबाद संस्थानात 88% टक्के असलेल्या हिंदूंवर निजामाचे आणि त्याच्या खाकसार पार्टी, निजाम सेना, इत्तेहादुल मुस्लिमीन, रोहिले, पठाण, अरब हस्तकांचे दमनचक्र 1920नंतर विशेषत्वाने सुरू झाले आणि वाढतच गेले. सन 1938मध्ये स्थिती विकोपाला गेली. हिंदूंना ..

हिंदू संघटनेच्या नित्य कार्यावर अढळ निष्ठा असलेले डॉ. हेडगेवार जंगल सत्याग्रहासारख्या महत्त्वाच्या पण नैमित्तिक आंदोलनात सहभागी झाले. संघस्वयंसेवकांनी काय करावे हे त्यांनी त्यांच्या विवेकबुद्धीवर सोडले होते. ’तुम्ही अमुकच करा’ असा आग्रह त्यांनी ..

डॉक्टरांना संघात सांगकामे निर्माण करावयाचे नव्हते. देशभक्तीचे संस्कार घेतलेले संघस्वयंसेवक कोणत्याही आदेशाची वाट न पाहता ’समाजघटक’ म्हणून देशहिताच्या कोणत्याही आंदोलनात भाग घेतील असा त्यांचा विश्वास होता. संघ समाजापासून पृथक नाही, म्हणून अशा आंदोलनात ..

आपल्या व्यवहारातून आपल्या कल्पना समाजात प्रसृत होतील असे वर्तन पाहिजे. जीवनाच्या सर्व अंगोपांगातून इच्छा-निश्चय प्रकट व्हावा. “अज्ञानी चर्चा करतात, ज्ञानी वागतात” असे डॉक्टर म्हणायचे. डॉक्टर हे हिंदुराष्ट्राच्या पंचगुणांचे व्यक्त रूप होते, हे नि:संशय! ..

मोपल्यांचा जिहाद..

खिलाफत मागण्यांसाठी खाकीधारी ‘खिलाफत स्वयंसेवक’ हातात सुऱ्या आणि भाले घेऊन राजकीय सभा भरवीत आणि हिंसक असहकाराचा पुरस्कार करीत. 'इस्लाम खतरे में' किंवा 'ख्रिस्ती शक्तींची षडयंत्रे' ह्या नेहमीच्या विषयांना पुढे करून पत्रके, कविता आणि वादविवाद ह्यांच्या ..

ब्रिटिश - मुस्लीम युती आणि हिंदूंचा भोळसटपणा ..

खिलाफत चळवळीचे नेतृत्व करणारी मंडळी कोण होती? इस्लामची आणि त्या अनुषंगाने अखिल-इस्लामवादाची धुळाक्षरे त्यांनी कुठे गिरविली होती? भिन्न भिन्न मार्ग तुडवीत हे लोक एका उद्दिष्टापर्यंत कसे पोहोचले? खिलाफत चळवळ समजून घेण्यासाठी आधी तिच्या नेत्यांची कुंडली ..

खिलाफत चळवळ १९१९ साली हिंदुस्थानात सुरू झाली असे वरवर पाहता वाटत असले, तरी सैद्धान्तिक आधार असलेल्या ह्या चळवळीला दीर्घ ऐतिहासिक पार्श्वभूमी होती, हे लक्षात घेतले पाहिजे. ..

लोकसंग्रह, संस्कार आणि दृढ संबंध ही पू. डॉक्टरांच्या कार्यपद्धतीची तीन महत्त्वाची सूत्रे होती. स्वयंसेवक आणि संघटना सर्वगुणसंपन्न व्हावेत असा त्यांचा प्रयत्न असे. देशभक्त, समाजभक्त, ज्वलंत ध्येयवादी आणि नेतृत्व करण्यास समर्थ असा स्वयंसेवक या शब्दाला ..

26 जानेवारी हा दिवस प्रजासत्ताक दिन म्हणून का निवडण्यात आला? देशभर हा दिवस कसा साजरा करण्यात आला? संघाने आणि हिंदुत्वनिष्ठांनी हा दिवस कशा प्रकारे साजरा केला? या सगळ्याचा सप्रमाण वेध घेणारा लेख दोन भागांत देत आहोत. ..

संघ संघटनात्मकदृष्ट्या संघ तटस्थ राहिला असला, तरी आंदोलनाला पुरेशा संख्येत प्रतिकारक पुरविण्याची काळजी डॉक्टरांनी घेतली. महाराष्ट्र प्रांतिक हिंदुसभेचे कार्यवाह शंकर रामचंद्र दाते हे या आंदोलनाशी अगदी सुरुवातीपासून जोडले गेले होते. दाते यांनी 1933 ..

महात्मा गांधी, स्वा. सावरकर आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर या तीन नेत्यांच्या निजामाबाबत भूमिका समजून घेणे आवश्यक आहे. या आपल्या महनीय नेत्यांचे विचार प्रस्तुत लेखात दिले आहेत. या अभ्यासपूर्ण विश्लेषणावरून, कोण स्वकीय आणि कोण परकीय, कोणती गोष्ट जातीय ..

सप्टेंबर 1938 ते ऑगस्ट 1939 या काळात झालेल्या ‘हैदराबाद मुक्तिसंग्राम’ किंवा ‘भागानगर नि:शस्त्र प्रतिकार’ या लढ्याचे स्वतंत्र भारताच्या एकसंधतेसाठी महत्त्वाचे योगदान होते. आर्य समाज, हिंदू महासभा आणि स्टेट काँग्रेस यांनी हा लढा चालवला. या लढ्यात ..

डॉ. हेडगेवार यांनी आपल्या अकराव्या पथकासह कायदेभंग केला. यवतमाळ येथे झालेल्या या जंगल सत्याग्रहात आबालवृद्धांनी, स्त्री-पुरुषांनी सहभाग घेतला होता. डॉ. हेडगेवार यांना नऊ महिने सश्रम कारावास व इतरांना चार महिने सश्रम कारावास अशा शिक्षा झाल्या. त्यावेळी ..

स्वातंत्र्य , राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ, ’सविनय निर्बंधभंग’ संघ, ..

संघकार्याची गरज आणि कार्यकर्त्यांची क्षमता व रुची लक्षात घेऊन डॉक्टरांनी संघाची कार्यपद्धती हळुवारपणे सुरू केली नि टप्प्याटप्प्याने रुजविली. कार्यपद्धती विकसित करताना त्यासंबंधीच्या सूचना स्वत: न करता त्या कार्यकर्त्यांकडून याव्यात नि मग एखादा बदल ..

साठ हजार बुलबुलांचे उड्डाण ..

खिलाफत चळवळीला काँग्रेसच्या अंतर्गत असलेला विरोध गांधींनी कसा शमविला आणि तिला ह्या चळवळीला पाठिंबा देण्यास कसे भाग पाडले, ही एक सुरस कहाणी आहे. गांधींसारखा खंदा पाठीराखा मिळाल्यामुळे खिलाफतवाद्यांना अस्तनीतील खंजीर लपविण्याची गरज उरली नव्हती. ..

पहिल्या महायुद्धाच्या दिशेने घडणाऱ्या घटनांशी त्यांचा संबंध होता. ऑटोमन तुर्की साम्राज्याला आणि तिच्या खलीफाला पहिल्या महायुद्धात उतरती कळा लागताच खिलाफत चळवळीने इथे उचल खाल्ली. इथल्या मुस्लीम नेत्यांना हिंदुस्थानातील घटनांचे कधीच सोयरसुतक नव्हते. ..

खिलाफत चळवळीची औपचारिक सुरुवात १९१९मध्ये झाली असली, तरी तिची पार्श्वभूमी सुमारे शंभर वर्षे आधीच सुरू झाली होती. इस्लामवादाच्या ह्या शतकव्यापी वाटचालीत सन १८५७चा उठाव हा महत्त्वाचा टप्पा होता, पण त्याचीही पार्श्वभूमी अठराव्या शतकात तयार झाली होती. ..

खिलाफत चळवळ ही आकस्मिकरीत्या सुरू झालेली एखादी पृथक ऐतिहासिक घटना नव्हती, हे लक्षात घेतले पाहिजे. ती इस्लामच्या मजहबी ग्रंथांवर आधारलेली असून तिला निश्चित ऐतिहासिक पार्श्वभूमी होती. आपल्या स्वातंत्र्यचळवळीवर तिचा परिणाम होऊन त्याचे पर्यवसान देशाच्या ..