भारतीय संस्कृतीतील निसर्ग आणि ज्योतिषाचा - अद्भुत संगम

नक्षत्रवृक्षमाला या पाक्षिक सदरातील पहिल्या लेखात आपण नक्षत्रवृक्ष म्हणजे काय, या संकल्पनेचा उगम कुठे आणि कधी झाला आणि त्याचे मूळ संदर्भ कोणते आहेत, याची तोंडओळख करून घेणार आहोत.

भारतीय संस्कृती आणि परंपरांमध्ये मानवी जीवन आणि निसर्ग यांच्यात एक अतूट नाते मानले गेले आहे. ’वसुधैव कुटुम्बकम्’ (संपूर्ण पृथ्वी हेच एक कुटुंब आहे) या भावनेतून केवळ मनुष्यप्राणीच नव्हे, तर प्राणी, पक्षी आणि वनस्पतींनाही आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग मानले गेले आहे. आपल्या पूर्वजांनी हजारो वर्षांपूर्वी निसर्ग संवर्धनाचा एक अत्यंत वैज्ञानिक आणि आध्यात्मिक मार्ग शोधून काढला होता; ज्याला आपण ’नक्षत्रवृक्ष’ या नावाने ओळखतो.

 

 

’नक्षत्रवृक्ष’ ही संकल्पना म्हणजे भारतीय ज्योतिषशास्त्र, आयुर्वेद आणि पर्यावरणशास्त्र यांचा एक सुंदर मिलाफ आहे. ही केवळ एक धार्मिक समजूत नसून, त्यामागे मानवी आरोग्य आणि पर्यावरणीय समतोलाचा सखोल विचार दडलेला आहे. या लेखात आपण नक्षत्रवृक्ष म्हणजे काय, या संकल्पनेचा उगम कुठे आणि कधी झाला आणि त्याचे मूळ संदर्भ कोणते आहेत, याची तोंडओळख करून घेणार आहोत.

 

 

 

भारतीय वैदिक ज्योतिषशास्त्रात चंद्राच्या स्थितीवर आधारित 27 नक्षत्रांचे एक चक्र मानले जाते. अश्विनीपासून रेवतीपर्यंत ही 27 नक्षत्रे आहेत. प्रत्येक व्यक्तीचा जन्म कोणत्या ना कोणत्या नक्षत्रावर होतो, ज्याला त्या व्यक्तीचे ’जन्मनक्षत्र’ म्हटले जाते.

 

 

नक्षत्रवृक्ष संकल्पनेचा गाभा असा आहे की, या 27 नक्षत्रांपैकी प्रत्येक नक्षत्राशी एक विशिष्ट वृक्ष किंवा वनस्पती जोडलेली आहे. असे मानले जाते की, विशिष्ट नक्षत्राच्या ऊर्जा लहरी आणि त्या नक्षत्राशी संबंधित वृक्षाच्या ऊर्जा लहरी (इळे-शपशीसू) यांच्यात एक नैसर्गिक साधर्म्य किंवा सकारात्मक संबंध असतो.

 

 

जेव्हा एखादी व्यक्ती आपल्या जन्मनक्षत्राशी संबंधित वृक्षाची लागवड करते, त्याचे संगोपन करते आणि त्याच्या सान्निध्यात वेळ घालवते, तेव्हा त्या व्यक्तीला शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक लाभ होतात. त्या वृक्षाच्या सान्निध्यामुळे व्यक्तीच्या नक्षत्राशी संबंधित दोष कमी होतात आणि सकारात्मक ऊर्जेचा प्रवाह वाढतो, अशी श्रद्धा आहे. थोडक्यात सांगायचे तर, नक्षत्रवृक्ष हा व्यक्ती आणि ब्रह्मांड यांच्यातील एक जिवंत दुवा मानला जातो.

 

 

 

 

नक्षत्रवृक्ष संकल्पनेचा उगम निश्चितपणे अमुक एका व्यक्तीने केला; असे सांगणे कठीण आहे. ही संकल्पना भारतात हजारो वर्षांच्या निरीक्षणातून आणि चिंतनातून विकसित झाली आहे असे दिसते.

 

याचे मूळ आपल्याला वैदिक काळात सापडते. वेदांमध्ये, विशेषतः ऋग्वेदात (उदा. अरण्यसूक्त) आणि अथर्ववेदात वनस्पतींचे महत्त्व, त्यांचे औषधी गुणधर्म आणि त्यांच्यातील दैवी अंशाचे वर्णन आढळते. प्राचीन ऋषीमुनींनी अरण्यसंस्कृतीत राहून वनस्पतींच्या गुणधर्मांचा सखोल अभ्यास केला होता.

 

सुरुवातीच्या काळात वनस्पतींची पूजा ही निसर्गपूजेचा भाग होती. पुढे जसजसे ज्योतिषशास्त्र आणि आयुर्वेद हे दोन स्वतंत्र पण परस्परपूरक विज्ञान म्हणून विकसित झाले, तसतशी ग्रहतारे आणि वनस्पती यांच्यातील संबंधांची सांगड घालण्यात आली. साधारणपणे, इसवी सनाच्या सुरुवातीच्या काही शतकांमध्ये, जेव्हा ज्योतिषशास्त्रावरील प्रमाणभूत ग्रंथ लिहिले गेले, तेव्हा या संकल्पनेला एक व्यवस्थित स्वरूप प्राप्त झाले. त्यामुळे, याचा उगम हा वैदिक काळातील निसर्गपूजेत असून, त्याचा विकास पौराणिक आणि सिद्धांत ज्योतिष काळात झाला; असे म्हणता येईल.

 

 

नक्षत्रवृक्ष संकल्पनेचे संदर्भ अनेक प्राचीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये विखुरलेले आहेत. हे संदर्भ प्रामुख्याने ज्योतिषशास्त्र, धर्मशास्त्र (पुराणे) आणि काही प्रमाणात आयुर्वेदामध्ये आढळतात. काही प्रमुख संदर्भ खालीलप्रमाणे आहेत:

 

 

सहाव्या शतकातील महान खगोलशास्त्रज्ञ आणि ज्योतिषी वराहमिहिर यांनी लिहिलेला ’बृहत्संहिता’ हा ग्रंथ या संकल्पनेचा एक महत्त्वाचा आधारस्तंभ आहे. या ग्रंथात पर्यावरण, वास्तुशास्त्र आणि ज्योतिष यांचा संबंध स्पष्ट केला आहे. विशिष्ट नक्षत्रांच्या काळात कोणती झाडे लावावीत, त्यांचा मानवी जीवनावर काय परिणाम होतो, याचे संकेत यात मिळतात.

 

 

अनेक पुराणांमध्ये वृक्षारोपणाचे महत्त्व आणि विशिष्ट देवतांना प्रिय असलेल्या वृक्षांचे वर्णन आहे.

 

* अग्निपुराण आणि मत्स्यपुराण: या पुराणांमध्ये ’वृक्षआयुर्वेद’ आणि वृक्षारोपणाचे धार्मिक विधी सांगितले आहेत. जरी यात थेट प्रत्येक वेळी नक्षत्रांची यादी नसली, तरी विशिष्ट वृक्षांचे महत्त्व आणि त्यांच्या पूजेची पद्धत सांगितली आहे, जी नक्षत्रवृक्ष संकल्पनेला पूरक ठरते.

 

 

* पद्मपुराण: यातही विविध वृक्षांचे महत्त्व आणि ते लावल्याने मिळणारे पुण्य सांगितले आहे.

 

 

मध्ययुगीन काळातील अनेक ज्योतिषीय निबंधांमध्ये आणि तांत्रिक ग्रंथांमध्ये 27 नक्षत्रे आणि त्यांच्याशी संबंधित वृक्षांची स्पष्ट यादी दिली आहे. ’नक्षत्र चिंतामणी’ किंवा ’मुहूर्त चिंतामणी’ सारख्या ग्रंथांमध्ये या विषयावर अधिक प्रकाश टाकण्यात आला आहे.

 

 

चरकसंहिता, सुश्रुतसंहिता यांसारख्या आयुर्वेदाच्या मूळ ग्रंथांमध्ये वनस्पतींच्या औषधी गुणधर्मांचे सखोल वर्णन आहे. जरी आयुर्वेदाने थेट नक्षत्रांशी झाडे जोडली नसली तरी, नक्षत्रवृक्षांच्या यादीतील जवळपास सर्व झाडे ही उच्च औषधी मूल्य असलेली आहेत (उदा. वड, पिंपळ, उंबर, आवळा, खैर, जांभूळ). यावरून असे दिसते की, ऋषींनी आरोग्याचा विचार करूनच या वृक्षांची निवड केली असावी.

 

 

नक्षत्रवृक्ष या संकल्पनेची पहिली साहित्यिक नोंद सापडते ती राजनिघंटु या आयुर्वेदीय ग्रंथात. यात सत्तावीस नक्षत्रांची नावे आणि क्रमाने नक्षत्रवृक्ष दिले आहेत. हे सारे आरोग्याच्या दृष्टीने महत्त्वपूर्ण असले तरी आपल्या जन्मनक्षत्रवृक्षाचा आपण स्वतःच औषध म्हणून वापर करणे अपेक्षित नाही हे लक्षात घ्यावे.

 

 

अर्थ: जो कोणी आपल्या नक्षत्रवृक्षाची तोड करेल, औषध म्हणून स्वतःच सेवन करेल त्याच्या आरोग्याचा नाश होईल.

याच कारणास्तव हा विषय आयुर्वेदाच्या उपयोजितेचा भाग नसल्याचं राजनिघंटु नमूद करतो. मग काय अपेक्षित आहे? तर आपल्या नक्षत्रवृक्षाची जास्तीत जास्त लागवड करून त्यांना सन्मान देणे! त्यामुळे या लेखमालेत आपण या वृक्षांचे धार्मिक, पर्यावरणदृष्ट्या महत्त्व आणि औषधी उपयोग नमूद करणार असलो; तरी आपण स्वतःच स्वतःचा नक्षत्रवृक्ष औषध म्हणून उपयोगात आणू नये; हे नीट लक्षात घ्यावे आणि त्याऐवजी त्याच्या संवर्धनाकडे अधिक लक्ष देऊन आरोग्यलाभ करून घ्यावा!

लेखक आयुर्वेद वाचस्पति आहेत.