टाकाऊ प्लॅस्टिकचा अजगरी विळखा

 

जगभरात समाजाच्या सर्व स्तरांमध्ये प्लॅस्टिकचा बेसुमार प्रमाणात वापर सुरू झाला आहे. भविष्यात तो आणखी फार मोठ्या प्रमाणात वाढणार आहे. एकीकडे सार्वजनिक बेशिस्त बोकाळलेले देश पर्यावरणरक्षणाचे ढोंगदेखील वठवू शकत नाहीत आणि दुसरीकडे सार्वजनिक शिस्त असलेले बव्हंशी विकसित देश पर्यावरणरक्षणाबाबत प्रत्यक्षात दांभिक भूमिका घेताना दिसतात. त्यामुळे निरूपयोगी बनलेल्या प्लॅस्टिकची व्यवस्थित विल्हेवाट लावणे अशक्य आहे असे चित्र बनले आहे. विकसित देशांमध्ये निर्माण झालेली ‘वापरा आणि फेकून द्या’ ही पर्यावरणासाठी घातक संस्कृती आता विकसनशील देशांमध्येही दिसत आहे. परिणामस्वरूप प्लॅस्टिकची विल्हेवाट हा संपूर्ण जगाला भेडसावणारा प्रश्न बनला आहे. टाकाऊ प्लॅस्टिक हे केवळ पर्यावरणरक्षणापुरती समस्या नाही; तर ते आता मानवी रक्ताभिसरणातही आढळते. या विपरित अर्थाने प्लॅस्टिक मानवी जीवनाशी ‘एकरूप’ झाले आहे. हा विषय फार विस्तृत असल्यामुळे त्याबाबतची मांडणी दोन भागांमध्ये केली आहे.

 

 

प्लॅस्टिक ही सर्वसामान्य संज्ञा काही कृत्रिमरित्या बनवलेल्या विशिष्ट प्रकारच्या पॉलिमर्ससाठी(बहुवारिक) वापरली जाते. सेल्युलोज व नैसर्गिक रबरासारखे नैसर्गिकरित्या निर्माण होणारे पॉलीमर या वर्गात मोडत नाहीत. थोडक्यात सांगायचे तर, सर्व प्रकारचे प्लॅस्टिक हे पॉलिमर असते, मात्र प्रत्येक पॉलिमर हे प्लॅस्टिक असतेच असे नाही. यात ठरावीक रेणूरचना एकमेकांना जोडली जाऊन अधिक लांबीचे रेणू बनतात. हे सहसा नैसर्गिकपणे मिळणार्‍या कच्च्या तेलापासून बनवले जाते. आता बटाटा-मका (स्टार्च) आणि ऊस (साखर-इथॅनॉल) अशा काही कृषी उत्पादनांपासूनदेखील प्लॅस्टिक बनवता येते. उष्णता दिल्यावर दिसणार्‍या गुणधर्मावर आधारित प्लॅस्टिकचे दोन प्रकारांमध्ये वर्गीकरण करता येते. थर्मोप्लॅस्टिक प्रकारात मोडणारे प्लॅस्टिक वितळवून व थंड करून पुन्हा पुन्हा वापरता येते. या प्लॅस्टिकला एकदा आकार दिला की, तो वितळवून बदलता येत नाही. रेणूंच्या संरचनेतील फरकाप्रमाणे लो डेन्सिटी आणि हाय डेन्सिटी हे पॉलिइथिलिनचे प्रकार, पॉलीप्रोपिलिन, पॉलीस्टायरिन, पॉलीकार्बोनेट, नायलॉन, पॉलीव्हिनाइल क्लोराइड (पीव्हीसी), क्रिलिक, पॉलीटेट्राफ्लोरोइथिलिन (पीटीएफइ) व पॉलीइथिलिन टेरिफ्थॅलेट (पेट) ही थर्मोप्लॅस्टिक प्रकाराची काही उदाहरणे; तर एबोनाइट, मेलॅमाइन, पॉलियुरिथेन, बॅकेलाइट व इपॉक्सी हे थर्मोसेट प्लॅस्टिकचे काही प्रकार. या दोन्ही प्रकारांमध्ये उत्पादनाचे अपेक्षित गुणधर्म मिळवण्यासाठी त्यात विविध प्रकारचे अ‍ॅडिटिव्ह मिसळले जातात.

 

 

 

थर्मोप्लॅस्टिक हा प्रकार उष्णतेच्या माध्यमातून पुन्हापुन्हा वापरता येऊ शकतो असे म्हटले तरी, पुनर्वापरानंतर वेगवेगळ्या प्रकारच्या थर्मोप्लॅस्टिकच्या गुणवत्तेत फरक पडतो. उदाहरणार्थ, पॉलिइथिलिनच्या आणि पेटच्या वस्तू पुनर्वापरासाठी सर्वात सोप्या समजल्या जातात. मात्र पुनर्वापर केलेल्या या उत्पादनांची गुणवत्ता याच प्रकारच्या व्हर्जिन प्लॅस्टिकच्या उत्पादनांसारखी नसते. त्यामुळे आपण बाजारात बादल्या व पाण्याच्या टाक्या यासारख्या वस्तूंमध्ये एकाच प्रकारच्या प्लॅस्टिकच्या किमान दोन दर्जाच्या वस्तू पाहतो. अर्थातच पुनर्वापर केलेल्या वस्तूची किंमत कमी असते. अशा प्रकारे प्लॅस्टिकचा प्रकार थर्मोप्लॅस्टिक हा जरी असला तरी त्याचा किती वेळा पुनर्वापर करता येईल, यावर उत्पादनाच्या गुणवत्तेच्या दृष्टीने व्यावहारिक मर्यादा येतात आणि कधी ना कधी त्याची विल्हेवाट लावावीच लागते. खाद्यपदार्थ तळण्याच्या तेलाच्या वापराच्या साखळीबाबत ज्यांना माहीत असते, त्यांना या साखळीची चांगली कल्पना येईल. तळण्यासाठी वापरलेले तेल चांगल्या आरोग्याच्या दृष्टीने वारंवार थंड आणि पुन्हा गरम केले जाऊ नये. या कारणामुळे चांगल्या रेस्टॉरंटमध्ये वापरलेले तेल सामान्य दर्जाची रेस्टॉरंट विकत घेतात, त्यांनी वापरलेले तेल वडापावच्या किंवा कथित चायनीज पदार्थांच्या गाड्या विकत घेतात. अशा तेलाचा आरोग्यावर विपरित परिणाम होतो, हे वास्तव असले तरी ही साखळी अस्तित्वात आहे. प्लॅस्टिकचा पुनर्वापर करणार्‍या उद्योगाचेही तसेच आहे. कोणत्या प्रकारच्या प्लॅस्टिकचा पुनर्वापर करताना त्यापासून कोणती वस्तू बनवावी याचे आडाखे बांधलेले आहेत आणि त्या प्रमाणे या उद्योगांची साखळी अस्तित्वात आहे. त्यामुळे हे लक्षात घ्यायला हवे की, अशा प्रत्येक प्रकारच्या प्लॅस्टिकचा पुनर्वापर करता येण्यावर मर्यादा आहेत आणि अशा अनेकदा पुनर्वापर केलेल्या प्लॅस्टिकची कधी तरी विल्हेवाट लावावीच लागते. ...हे झाले पुनर्वापराबाबत.

 

 

अशाच प्रकारच्या प्लॅस्टिकपासून केलेल्या अनेक वस्तू या ‘एकदा वापरा आणि फेका (Single Use Plastic - SUP)’ अशा स्वरूपाच्या असतात. दुधाच्या पिशव्या, पाण्याच्या बाटल्या, खाद्यपदार्थ बांधून दिल्या जाणार्‍या पिशव्या, आतून प्लॅस्टिकचा थर असलेले कागदी ग्लास, सजावटीचे सामान, इंजेक्शनची सिरिंज ही प्लॅस्टिकच्या अशा उपयोगाची काही उदाहरणे. यात सहसा दुर्लक्षित राहाणारा घटक म्हणजे पॅकेजिंगसाठी वापरले जाणारे प्लॅस्टिक. एकूण टाकाऊ प्लॅस्टिकच्या सुमारे चाळीस टक्के हिस्सा औद्योगिक आणि ग्राहकांना पुरवल्या जाणार्‍या पॅकेजिंगमधील प्लॅस्टिकचा असतो. प्लॅस्टिकप्रमाणेच अ‍ॅल्युमिनियम फॉइलचा वापरदेखील असा पद्धतीने सररास केला जातो हे पाहून आश्चर्य वाटते. कारण या धातूचे खाणीतून उत्खनन करून त्याचे शुद्धीकरण करण्याच्या प्रक्रियेसाठी लागलेली ऊर्जा वगैरे पाहता तो धातू अशा प्रकारे एकदा वापरून फेकला जाताना पाहणे ही सुखावह बाब नाही. ‘एकदा वापरा आणि फेका’ हा प्रकार बव्हंशी कथित आधुनिक जीवनशैलीमुळे बोकाळला आहे. यापूर्वी सांगितल्याप्रमाणे थर्मोसेट प्लॅस्टिकची उत्पादने त्यात काही बिघाड-मोडतोड झाल्यास किंवा ते ज्या वस्तूमध्ये वापरले जाते ती कालांतराने निरुपयोगी झाल्यावर फेकून देण्याशिवाय पर्याय नसतो.

 

 

 

एखादे उत्पादन बाजारात आले की, त्याचा वापर संपल्यानंतर त्याची विल्हेवाट कशी लावायची हे उत्पादकानेच सांगायची आणि तिला प्रमाणित करून घेण्याची पद्धत अस्तित्वात नाही. त्यामुळे बाटलीतील शीतपेये-पाणी असो की सॅनिटरी पॅड, अशी उत्पादने गेली कित्येक दशके बाजारात उपलब्ध असूनदेखील ती वापरल्यानंतर त्यांची विल्हेवाट समाधानकारकपणे कशी लावायची, हे प्रश्न अद्याप अनुत्तरित असल्याचे आणि संशोधक व बिगरसरकारी संस्था आपापल्या परीने त्यावर उपाय शोधत असल्याचे आपण पाहतो. थोडक्यात, त्यांची विल्हेवाट कशी लावायची यावरचे काम इतरांना करावे लागते.

 

 

वापरलेले प्लॅस्टिक उघड्यावर टाकून दिले जाऊ नये याबाबत विकसित देशांमध्ये जागरूकता असली आणि ते गोळा करण्याची प्रभावी यंत्रणा असली, तरीदेखील ते त्याची विल्हेवाट योग्य पद्धतीने लावतात असे समजण्याचे कारण नाही. ज्या प्लॅस्टिकचा पुनर्वापर करणे शक्य आहे, तेदेखील पुरेशा प्रमाणात न होण्यामुळे लँडफिलिंग हाच मार्ग त्या देशांमध्ये सररास अवलंबला जातो. आता कोठे टाकलेल्या पाण्याच्या बाटल्यांचा किमान पंचवीस टक्के तरी पुनर्वापर व्हावा असे प्रयत्न तिकडे चालू आहेत. मात्र तेथील व्यवस्थेमुळे टाकाऊ प्लॅस्टिक विविध जलस्रोतांमधून नदीमार्फत समुद्रात ‘ओतले’ जाण्याचे प्रमाण तुलनेने कमी आहे.

 

 

प्लॅस्टिकचे प्रदूषण करण्याबाबतीत चीन हा जगातील सर्वात मोठा देश असल्याचा सर्वसाधारण समज असला, तरी गेल्या दोन-तीन वर्षांपासून हा ‘मान’ भारताला दिला जाणारे अहवाल पाहण्यात येऊ लागले आहेत. असे अहवाल सहसा खोडसाळ आणि सहेतुक असतात. कारण या अहवालात दरडोई टाकाऊ प्लॅस्टिकचा संदर्भ दिला जात नाही. तो आधार घेतल्यास नायजेरिया, रशिया, इंडोनेशिया अशा देशांमध्ये निर्माण होणारे टाकाऊ प्लॅस्टिक भारतापेक्षा किती तरी अधिक ठरते. कोणताही निकष लावला तरी अमेरिकेत टाकाऊ प्लॅस्टिकची निर्मिती सर्वात जास्त होते आणि तेथील पुनर्वापराचे प्रमाण अजिबात चांगले नाही हे वास्तव आहे. उलट अमेरिकेसारखे देश आपल्याकडील प्लॅस्टिक कचरा अन्य देशांमध्ये निर्यात करतात. भारत त्यापैकी सर्वात मोठा आयातदार आहे. चीनमधील नेमकी माहिती सहसा उपलब्ध नसते. हे अहवाल बनवण्यासाठी घेतल्या जाणार्‍या नमुन्यांची संख्या, नमुन्यांचा आकार आणि नमुने घेण्याच्या ठिकाणांची निवड या निकषांच्या आधारांवर त्यांच्या निष्कर्षांवर निश्चितपणे आक्षेप घेतला जाऊ शकतो. मात्र प्लॅस्टिकची विल्हेवाट लावण्याबाबतची आपल्याकडील एकूण परिस्थिती गंभीर आहे, हे वास्तव आपणही जाणतो आणि म्हणून त्याबाबत उपाययोजना करायला हव्यात यात कोणाला शंका नसावी. इतर देशांमध्ये आपल्यासारखीच किंवा आपल्यापेक्षाही अधिक गंभीर परिस्थिती आहे या कारणाने आपणदेखील बेसावध किंवा संतुष्ट राहायला हवे असे नाही. भारतात दर वर्षी जेवढे टाकाऊ प्लॅस्टिक निर्माण होते, त्यापैकी एकदा वापरून टाकण्याच्या प्रकारचे किती असते, त्यापैकी किती जमिनीत भर घालण्यासाठी वापरले जाते, कितीचा पुनर्वापर होतो, किती अनियंत्रितपणे जाळले जाते आणि किती नदी-समुद्रात पोहोचते, याबाबतीत बरीच विसंगतीपूर्ण आकडेवारी पाहण्यात येते. त्यामुळे एका अंदाजाप्रमाणे 2020मध्ये भारतात 93 लाख टन एवढे टाकाऊ प्लॅस्टिक निर्माण झाले, भारताचा दरडोई प्लॅस्टिक वापर दरवर्षी सुमारे अकरा किलो; तर अमेरिकेचा याच्या सुमारे दहा पट इतका अधिक आहे; यापलीकडे आकडेवारी देण्याचा मोह टाळला आहे.

 

 

एकदा वापरून फेकून देण्याच्या प्लॅस्टिकबाबतचा कायदा 2022पासून अस्तित्वात आहे ही अफवा वाटावी अशी एकंदरीत अवस्था आहे. आपल्या आसपासच्या कोणा व्यावसायिकाने अशा पिशव्या देणे बंद केले असल्यास त्यावरून काही समाधानकारक निष्कर्ष काढण्यासारखी स्थिती अजिबात नाही. कमी जाडीच्या प्लॅस्टिकच्या पिशव्या कोणा व्यावसायिकाकडे सापडल्या तर दंड करण्याच्या बातम्या प्रसिद्ध करण्यापलीकडे फारसे काही होताना दिसत नाही. कापडी बॅगा वापरण्यास प्रोत्साहन देण्याऐवजी प्लॅस्टिकच्या बॅगांची जाडी 50वरून आधी 75 आणि नंतर 120 मायक्रॉन करण्याचा निर्णय घेण्यात आला. या निर्णयाच्या प्रभावाचा आढावा घेण्याची काहीही यंत्रणा नाही. मुळात विषय 50 मायक्रॉनच्या पिशव्या किती टिकतात, हा नसून वापरकर्त्यांच्या ‘वापरा व फेका’ या मानसिकतेचा असल्यामुळे असे निर्णय प्रभावी न ठरता अशा पिशव्यांच्या उत्पादनासाठी प्लॅस्टिकचा वापर कमी होण्याऐवजी प्रत्यक्षात वाढल्याचे दिसून येईल. कोणतेही नियम बनवा; खरा प्रश्न त्यांच्या अंमलबजावणीच्या परिणामकारकतेचा असल्यामुळे कोणत्याही दृष्टीने त्यात सुधारणा होणे शक्य दिसत नाही. एकदा वापरून फेकण्याचे प्लॅस्टिक गरिबांसाठी आवश्यक असल्याचे कारण पुढे करत या बंदीला विरोध केला जाताना दिसतो. गरिबांचे जाऊ दे, महामार्गावरच्या खाण्यापिण्याच्या ठिकाणीदेखील पिण्याचे पाणी आणि ताटल्या किती स्वच्छ-शुद्ध असतील या शंकेपोटी प्लॅस्टिकचा वापरच योग्य असल्याची पांढरपेशांची मानसिकता बनल्याचे दिसते. आधुनिक राहणीमानाच्या नावाखाली जवळ कापडी पिशवी बाळगणे किंवा खाद्यपदार्थांसाठी घरची भांडी नेणे हे अव्यवहार्य आणि प्रसंगी मागास समजले जाऊ लागले आहे. ग्राहकांचीच मानसिकता अशी असल्यामुळे ‘आम्हाला प्लॅस्टिकचा वापर करणे भाग पडते’ अशी विक्रेत्यांची पळवाट असते. मुळात असे प्लॅस्टिक उपलब्धच झाले नाही तर ग्राहकांच्या या संदर्भातल्या स्वैर वर्तनाला चाप बसू शकतो. मात्र नियम हे पाळण्यासाठी नसतातच अशी समजूत असल्यामुळे या पिशव्या अगदी सहजपणे उपलब्ध होत असतात. तेव्हा सरकारी यंत्रणा ते ग्राहक यांच्यापैकी कोणालाच आपापल्या कारणांमुळे प्रत्यक्ष पर्यावरणरक्षणाचे काही पडलेले नसते आणि तरीही पर्यावरणरक्षणाबाबत काळजी केली जाण्याचा देखावा केला जातो. असा विरोधाभास आपल्याला दिसतो.

 

 

 

जीव वाचवण्यासाठी प्राण्यांच्या पोटातून प्लॅस्टिकच्या कित्येक पिशव्या काढाव्या लागल्याच्या बातम्या आपण वाचतो. समुद्रातले कासवासारखे प्राणी आणि मासे पिशव्यांमुळे जखडले जाऊ शकतात. मायक्रोप्लॅस्टिक म्हणजे 5 मिमीपेक्षा कमी आकाराचे प्लॅस्टिक हवेमार्फत, पाण्यातील विविध जलचरांमार्फत मानवी पोटात आणि रक्तप्रवाहात उतरू शकतात. त्यातून हृदयविकार, पचनविषयक बदल, कर्करोग, पोटातील बॅक्टेरियांच्या स्वरूपातील बदल उद्भवू शकतात. मज्जासंस्थेशी संबंधित विकार होऊ शकतात. अनेक प्रकारची विषारी द्रव्ये रक्तात मिसळू शकतात. सीफूडच्या 99% नमुन्यांमध्ये असे प्लॅस्टिक आढळले. कपड्यांसाठी वापरलेले कृत्रिम धागे आणि फॅशनच्या नवनव्या प्रकारांशी सुसंगत अशा सामान्यांसाठी बनवल्या जाणार्‍या स्वस्त वस्त्रांमधूनही मायक्रोप्लॅस्टिक निर्माण होते.

 

 

इंधन म्हणून किंवा नष्ट करण्यासाठी अनियंत्रित पद्धतीने प्लॅस्टिक जाळण्यामुळे निर्माण होणार्‍या डायओक्झीनसारख्या विषारी वायूमुळे कर्करोग होऊ शकतो. वायरमधील तांबे मिळवण्यासाठी तारेवरील पीव्हीसी जाळून टाकण्यानेदेखील यासह विविध विषारी वायू हवेत सोडले जातात.

 

 

कोणी स्वत: प्लॅस्टिकचे विविध स्वरूपात प्रदूषण करत असो वा नसो, या प्रदूषणाचे दुष्परिणाम सर्वांनाच सहन करावे लागतात. हे प्रदूषण आर्क्टिक आणि अंटार्क्टिका परिसरातही पोहोचले आहे. यावरून त्याची व्याप्ती लक्षात येऊ शकते. पर्यावरणाच्या सर्व घटकांवर गंभीर परिणाम करणार्‍या प्लॅस्टिक प्रदूषणासारखा प्रदूषणाचा अन्य कोणता स्रोत क्वचितच दिसेल.

 

 

पुढील भागामध्ये प्लॅस्टिकला पर्याय आणि मर्यादा, टाकाऊ प्लॅस्टिकची विल्हेवाट लावण्यासाठीचे मार्ग, प्लॅस्टिक पुनर्वापराशी संबंधित समस्या आणि संभाव्य उपाय आणि संभाव्य उपाययोजना यांचा विचार करू.

 

 

 

mybharatdari@gmail.com